Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

Kurs ishining tuzulishi. Kurs ishi, kirish, 2 ta bob, 4ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I. Bob. Sonning maqsadi va vazifalari.
1.1 Sonning ma`no turlari
Son — narsalarni sanash, miqdorni belgilash uchun qoʻllaniladigan matematik vosita; matematikaning asosiy tushunchalaridan biri. Narsalarni sanashga boʻlgan ehtiyoj tufayli eng sodda koʻrinishda ibtidoiy jamoa davrida vujudga kelgan, insoniyat faoliyati doirasining kengayishi bilan takomillashgan. Dastlab, butun musbat (natural) sonlar, keyinchalik cheksiz natural sonlar qatori (1, 2, 3, 4, 5...) tushunchasi kelib chiqdi. Natural va tub sonlar qatorlarining cheksizligi hamda yetarlicha katta sonlarni nomlash, belgilash masalalari miloddan avvalgi 3-asrdayoq yunon matematiklari Yevklid va Arximedning asarlarida taxlil qilingan. Sonlar ustidagi toʻrt amal qoidalarini oʻrganish bilan arifmetika shugʻullanadi. Son tushunchasining takomillashishi kasr son tushunchasini kiritish bilan boshlandi. Kasr son biror miqdorni oʻlchash, yaʼni bu miqdorni boshqa bir miqdor — oʻlchov bilan taqqoslash natijasida kelib chiqqan. Son tushunchasining keyingi takomillashishi fan rivojining natijasidir¹. Masalan, algebraning taraqqiyoti manfiy sonlar tushunchasiga olib keldi. 6—12 asrlarda hindlar masalalar yechishda manfiy sonlarni qoʻllagan edilar. Son tushunchasining rivojlanishiga oʻrta asr Sharq, matematiklari ham katta hissa qoʻshdilar. Yevropada manfiy sonlarni birinchi marta R. Dekart (17-asr) kiritdi. Hamma butun, kasr (musbat ham manfiy) sonlar va nol — ratsional sonlar deyiladi. Uzluksiz ravishda oʻzgaradigan miqdorlarni oʻrganish uchun irratsional son tushunchasi kiritiladi. 18—19-asrlarda algebrada tenglamalar nazariyasining rivojlanishi kompleks sonlar tushunchasiga olib keldi. Son tushunchasini va uning xossalarini 19-asrda nemis matematiklari G. Kantor, R. Dedekind, K. Veyershtrass va italiyalik matematik J. Peano oʻz ishlarida toʻla asoslab berdilar (yana q. Pi soni, Algebraik sonlar, Ratsional sonlar, Kompleks sonlar). Son (tilshunoslikda) —1) mustaqil soʻz turkumlaridan biri; predmetning miqdorini, sanoq jihatdan tartibini bildiruvchi soʻzlar guruhi. S. gʻam sifat va ravish kabi belgi tasavvurini bildiradi va shu jihatdan oʻsha turkumlarga yaqin turadi. Sifat predmetning belgisini, ravish harakatning belgisini, S. esa predmetning miqdori, sanogʻi va tartibiga kura belgisini bildiradi. S.lar otlar bilan birga qoʻllanib, bir necha predmetlarningyigʻindisini, aniq miqdorini (beshta kitob) yoki noanik, miqdorini (oʻntacha bola) ifodalaydi. S. harflar bilan ifodalanadi (bir, oʻn, ellik) yoki arab va rim raqamlari bilan (3, 5, 10, V, IX, XX) koʻrsatiladi.
S.lar maʼno xususiyatiga koʻra, 2 asosiy turga boʻlinadi: miqdor sonlar va tartib sonlar. Miqdor S.lar predmetning miqdori, sanogʻiga koʻra belgisini koʻrsatadi. Oʻzbek tilida miqdor Slar 6 turga boʻlinadi: sanoq S, dona S, chama S, jamlovchi S, taqsim S. va kasr S. Sanoq S. — predmetning sanogʻini bildiruvchi miqdor S. turi (bir, ikki, oʻn, yuz). Dona S. — predmetning miqdorini donalab koʻrsatuvchi miqdor S. Bunday S.lar sanoq S. ga ta qoʻshimchasini qoʻshish bilan hosil qilinadi (beshta kitob, qirkta daftar). Predmetlarni donalab koʻrsatishda S.lar juft, metr, nusxa, nafar, bosh, tup kabi hisob (numerativ) soʻzlar bilan birga qoʻllanadi: bir juft qoʻshiq, ikki metr atlas, besh tup oʻrik va boshqa Chama S. predmetning noaniq miqdorini, taxminan hisobini koʻrsatadi. Miqdor S.ning bu turi 2 usul bilan: sanoq S.ga tacha, lab, larcha affikslaridan birini qoʻshish (oʻntacha, oʻnlab, oʻnlarcha) va turli S.larni juftlash yoki ayrim soʻzlar bilan birga qoʻllash [birikki kun, oʻnoʻn ikki yashar bola, besh oylar chamasi avval, oʻttizga yaqin (qariyb oʻttizta) uy buzildi] orqali hosil qilinadi. Jamlovchi S. bir turdagi predmetlarning yigʻindisini ifodalaydi, ularni jamlab koʻrsatadi; sanoq S.ga ov, ala affiks larini qoʻshish bilan hosil qilinadi (beshov, oltov; uchala, toʻrtala). Taqsim S. predmet miqdorini teng qismlarga taqsimlash, guruqlash yoʻli bilan bildiradi va sanoq S.ga tadan affiksini qoʻshish orqali hosil qilinadi (beshtadan boʻlib kelmoq, toʻrttadan qalam ushlamoq). Kasr S butunning qismlarini bildiradi va, odatda, sanoq S.ning chiqish va bosh kelishik shaklidagi birikmasi orqali ifodalanadi: uchdan ikki ( t ), oʻndan bir ( h ). Yarim (yorti), chorak, nimchorak soʻzlari ham kasr S.lardir. Tartib S. predmetning anik, miqdorini, ketma-ketligini ifodalaydi. Ular sifatlarga yaqin boʻlib, ular kabi predmet belgisini bildiradi; sanoq S.larga —(i)nchi (baʼzan lamchi) affiksining qoʻshilishidan hosil boʻladi: birinchi, ikkinchi, oʻninchi; birlamchi, ikkilamchi.
Tuzilishiga kura, S.lar 4 turga boʻlinadi: sodda S. — birgina soʻzdan ifodalanadi: bir, oʻn, ellik, ming; murakkab S. — ikki yoki undan ortiq oʻzakning birikuvidan hosil boʻladi: oʻn ikki, qirq besh, bir yuz ellik olti, ikki ming toʻrtinchi; juft S. — birdan ortiq S.ning nisbiy teng bogʻlanishi asosida tashkil topadi va taxminan miqdorni bildiradi: besholti kishi, oʻnoʻn besh kun, ellikoltmish xonadon; takroriy S. — bir xil oʻzaklarning aynan takrorlanishidan hosil boʻladi va jamlash yoki taqsimlash maʼnolarini ifodalaydi: birbir aytib chikdi, beshtabeshta boʻlib saflanmoq, kitobni oʻntaoʻnta qilib taxlamoq.
Tarkibiy qismlarining birikish usuli va bildiradigan maʼnosiga koʻra, S.ning 2 turi farqlanadi: koʻpaytma S. — qismlari bildirgan miqdorning koʻpaytmasidan iborat boʻlgan miqdorni bildiruvchi murakkab S: besh ming (5x1000), uch yuz (3x100), uch million (Zx1000000); qoʻshilma S. — qismlari bildirgan miqdorning yigʻindisidan iborat boʻlgan miqdorni bildiruvchi S: oʻn sakkiz (10+8), yetmish besh (70+5) va shu kabi S.lar gapda, asosan, aniqlovchi, oʻrniga qarab boshqa barcha ran boʻlaklari vazifasida kela oladi; 2) grammatik miqdor maʼnosini ifodalovchi shakllar tizimi; S. kategoriyasi. Oʻzbek tilida S. kategoriyasining 2 turi mavjud: birlik S. — bir turdagi narsabuyumlardan bittasini (oʻquvchi, daftar, daraxt); predmetning bir (yakka) shaxsga tegishliligini (ukam, daftaring , qalami); olmoshlarda shaxsning yakkaligini (men, sen, u); feʼllarda harakatni bir (yakka) shaxs bajarishini (oldim, kelding , koʻraman, oʻqiysan, boradi) bildiradi; koʻplik S. — predmetning birdan ortikdigini, koʻpligini, uning birdan ortiq (koʻp) shaxsga tegishliligini (kitoblar, daraxtlar; kitobimiz, maktabingiz, uylari); olmoshlarda shaxsning birdan ortiq (koʻp)ligini (biz, siz, bizlar, ular); feʼllarda harakatni birdan ortiq shaxs bajarishini (bordik, borganmiz, boramiz; ishlasak, ishlasangiz) bildiradi. Otlarda birlik S.ni koʻrsatadigan maxsus qoʻshimcha yoʻq, koʻplik S. esa lar affiksini qoʻshish orqali hosil qilinadi. Koʻp tillarda birlik S. koʻplik S.ga qaramaqarshi qoʻyiladi. Biroq ayrim tillarda (som tillarida, Avstraliya va Amerikaning mahalliy tillarida) ikkilik S, baʼzan uchlik S. gʻam uchraydi.
Bugungi kunda butun dunyoda arab va rim raqamlari amal qiliadi.
Ular: - 0, 1 ,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Ana shu raqamlar yordamida har qanday katta yoki kichik sonlarni hosil qilishimiz mumkin. Aytaylik, bitta sonning yonida bitta nol bo’lsa, bu o’sha sonni 10 ga ko’paytirish deganidir, ya’ni 0 ning ma’nosi :10 ga ko’paytirish. Agar ikkita nol bo’lsa, masalan: 100 degani ma’nosi: 1*10*10 Masalan : 250 da 1 ta nol mavjud, buning ma’nosi shu-ki: 25 ni 10 ga ko’paytirish ya’ni 25*10 Masalan: 14000 da 3ta nol bu: 14*10*10*10 deganidir.
1 dan kichik qiymatni ifodalashdayam nolning ma’nosi 1 ni 10 ga taqsimlashdir Masalan: 0,1 degani ma’nosi 10/1 demakdir. 0,03 degani ma’nosi esa (10*10)/3 0,0045 degani esa (10*10*10)/45 demakdir².

Predmetning son-sanog'i, miqdori va joylashish tartibini bildiradigan so'zlar son deyiladi. Sonlar qancha? necha? nechanchi? so'roqlaridan biriga javob bo'ladi. Sonlar otga bog'lanadi va ot ifodalagan predmetning miqdorini. tartibini bildiradi: ikki o'rtoq, uch dugona, beshinchi sinf kabi.

Sonlar otga bog'lanmagan holda qo'llanilsa son ifodalaydigan miqdor mavhum bo'ladi. Masalan, ikki karra ikki to'rt. Sonlarning bu xildagi mavhum holda qo'llanilishi arifmetik hisob-kitoblar uchun xosdir.

Sonlar tildagi eng kam tub so'zlari mavjud so'z turkumlaridan hisoblanadi. Binobarin boshqa so'z turkumlaridan son yasalmaydi. Hozirgi o'zbek tilida faol ishlatiladigan 22 ta tub son mavjud: bir, ikki, uch, to'rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to'qqiz, o'n, yigirma, o'ttiz, qirq, ellik, oltmish, yetmish, sakson, to'qson, yuz, ming, million, milliard.

Qolgan sonlar shu sonlarning o'zaro qo'shilishidan hosil bo'ladi. Masalan. o'n besh, bir yuz qirq, ikki ming birinchi yil kabi.

Sonlar harf bilan ham: o'n, ming, raqam bilan ham: 10,1000 yoziladi. Raqam asosan arifmetik hisob-kitoblarda ishlatiladi. O'zbek tilida sonlanii qo'llashda ikki hil raqamdan foydalaniladi.

Arab raqamlaridan. Bu raqam yillarni, chislolarniifodalashda ishlatiladi: 1999 yil—ayollar yili. 9 may—xotira vaqadrlash kuni.

Rim raqamidan. Bu raqamdan asrlarni, oylarni. s'yezd,konferensiya, sessiya, chaqiriq sanalarini ko'rsatishdafoydalaniladi. VI asr, 10.111.2001 yil, XXI chaqiriq, X sessiyakabi.

Sonlar so'z turkumlari orasida o'zining nisbatan mavhumligi bilan ajralib turadi. Chunki sonlar ifodalaydigan miqdor tushunchasi mavhum bo'ladi. Masalan,uch, besh, o'n besh kabi sonlarda faqat miqdor tushunchasi bor. Biroq bu miqdor nimaning miqdori ekanligi noaniq, mavhum. Sonlar ot bilan bog'langandagina bu miqdor nimaning miqdori ekanligi oydinlashadi: besh battar, o'n kishi kabi.Sonlar so'z turkumi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega:

Sonlar boshqa so'z turkumlaridan yasalmaydi, biroq sondanboshqa turkumdagi so'zlar yasaladi: bir+ lik (fe'l,) uch+ lik, (sifat)

Sonning muhim morfologik belgilaridan biri turlanmasligidir.Ular ot oldidan kelib, otning miqdorini sanog'ini ifodalab, aniqlabkeladi: besh kishi, o'n Masalan, oltovlon ola bo'lsa og'zidagini oldirar. (Maqol.)
Sonning modal shakllari songa maxsus son shaklini yasovchiqo'shimchalar qo'shish bilan hosil bo'ladi: to'rt + ta, uch+ ala,besh+ov, olt+ovlon, yuz+larcha kabi.

Ko'pincha son bilan ot orasida maxsus sanoq bildiruvchiso'zlar (numerativlar) ishlatiladi: uch kilogramm yog', o'ngektar yen

Sonlarning qo'llanilishi birlik, yuzlik va minglik tizimi bo'yichadir. O'ndan yuzgacha bo'lgan sonlarni ishlatishda katta sonlardan boshlab aytiladi: o'n besh, ellik uch, to'qson olti. Yuzdan yuqori sonlarni aytishda kichik sonlardan boshlab aytiladi: bir yotliq, yuz uy.
3. Sonlar otlashganda ot bilan bog'lanmaydi. Bu hollardasonlar ot kabi kelishik qo'shimchalarini olib gapda ot bajaradigan vazifalarda keladi.
uz ellik, bir ming to'qqiz yuz ellik.
Sonlar quyidagi sintaktik vazifalarni bajaradi:
1. Ot oldidan kelib aniqlovchi vazifasini bajaradi: O'rta bo'yliyo'g'on gavdali ko'k movut avrali po'stin kiygan, qirq beshyoshlardagi bir kishi kirdi. (A. Q.)

l.Fe'l oldidan kelib hol vazifasini bajaradi. Fikrlar tuyg'ular, o'ylar sonsiz bir -biriga ulashib boradi, chuvalashadi. (O.)

3. Ot yoki fe'lga bog'lanmagan holda ega, to'ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi: besh karra besh -yigirma besh, o'ndan beshni olsa, besh qoladi.
Sonlar orasida ma'no va grammatik xususiyatlari jihatidan bir soni alohida ajralib turadi. Bir soni bir tomondan sonlarga xos: bir uy, birinchi uy xususiyatlariga ega bo'lganidek, sonlarga xos bo'lmagan xususiyatlarga ham ega. Shunga ko'ra bir soni quyidagi ma'nolarda ifodalanadi. 1. Noaniqlik ma'nosini ifodalaydi: Uyimiz-ga bir kishi keldi.
Miqdor ifodalovchi so'zlarga va so'roq olmoshlarigaqo'shilib ko'plikni, ortiqlikni ifodalaydi: birtalay, bir necha, birqancha; ba'zan kamlikni ham ifodalaydi: birmuncha. Bulartag'in birmuncha yurgandan so'ng katta darvoza oldidatoxtadilar. (O.)

2. 
   Ot, sifat, fe'l. ravish oldidan kelib ma'noni kuchaytiradi.Birzum hayratda qolgan chol kalovlanib o'rnidan turdi, ikki qo'llabko'rishgach, mehmonni taqir po'stakka taklif qildi.
   
3. 
   Ayiruv bog'lovchisi vazifasida keladi: bir yig'laydi, birkuladi.
   

Sonlar ma'no va grammatik xususiyatlariga ko'ra ikkiga bo'linadi: sanoq sonlar, tartib sonlar. Predmetning son- sanog'i va umumiy miqdorini bildiradigan sonlar sanoq sonlar deyiladi: uch uy, o'ttiz kishi³.
Sanoq sonlar asosan otga bog'lanib uning miqdoriy belgisini bildiradi va gapda aniqlovchi vazifasida keladi: besh o'quvchi, o'n bog'.
Sanoq sonlar sanoq so'zlar (numerativlar) bilan ham qo'llaniladi. Sanoq so'zlar predmetning miqdorini donalab sanash uchun ishlatiladigan so'zlardir. Sanoq so'zlar sanoq sonlar bilan birga otga bog'lanib, uning miqdorini bildiradi:

Sanoq so'zlar quyidagicha ma'nolarni ifodalaydi.

Predmetning miqdorini bildiradigan sanoq so'zlar: dona,nusxa, nafar, tup. Masalan, besh tup olma kabi.
Predmetning uzunligini, masofasini bildiradi: metr, kilometr,qarich, qadam.

1. 
   Predmetning maydonini bildiradi: sotix, tanob, gektar.
   

1. 
   Suyuqlikning o'lchovini bildiradi: litr, chelak, flak, stakan,choynak. Masalan, bir choynak choy kabi.g'irlikning o'lchovini bildiradi: gramm, kilogramm,santimetr, tonna.Predmetning qiymatini bildiradi: so'm, pul, tanga, tiyin.Vaqtni bildiradi: minut, sutka, soat, yil
   Sanoq sonlar ma'nosiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi:
   miqdor son 3) chama son 5) taqsim son.
   

dona son 4) jamlovchi son.Miqdor sonlar predmetning umumiy miqdorini bildiradi va barcha xususiyatlari jihatidan sanoq songa mos keladi: ikki kishi, uch oy, o'n yil kabi. Dona sonlar predmetning donalab sanaladigan miqdorini bildiradi⁴. Sanoq sonlarga -ta qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: uch +ta kishi, o'nta kitob.

Dona sonlar sanoq so'zlar: nafar, dona, bet, bosh, nusxa kabilar bilan ham hosil bo'ladi: uch nafar, o'n dona, yuz bet, ming bosh, besh yuz nusxa kabi.

Chama sonlar predmetning taxminiy miqdorini bildiradi va quyidagicha hosil bo'ladi.

1. Sanoq songa -tacha qo'shimchasini qo'shish bilan: o'ntacha,yuztacha

Sanoq songa -larcha qo'shimchasini qo'shish bilan:o'nlarcha, yuzlarcha.
Sanoq songa -lab qo'shimchasini qo'shish bilan: o'nlab,yuzlab, minglab.
Sanoq songa -lar (da) qo'shimchasini qo'shish bilan:uchlarda, beshlarda,
-lab, -larcha qo'shimchalari o'n yuz, ming sonlariga, -tacha qo'shimchalari esa barcha sonlarga qo'shiladi.
Sonlardan keyin chog'li so'zini keltirish bilan. Mashinakuzivida uch chog'li xotin, yosh bolalar va uchta sigir bor edi.(S.A.)
Ikki sanoq sonni jihatlash bilan: ikki -uch, o'n -o'n besh.Ular mirzo darvozasiga yaqinlashganlarida besh-olti kishi otchoptirib chiqdi. (P.Q.)
Jamlovchi son predmetning jamlangan miqdorini anglatadi. Jamlovchi sonlar quyidagicha hosil bo'ladi.

Sanoq sonlarga -ov- qo'shimchasini qo'shish bilan: ikkov,uchov, oltov.

Sanoq sonlarga -ala qo'shimchasini qo'shish bilan: uchala,to'rtala, beshala.
Sanoq sonlarga -ovlon qo'shimchasini qo'shish bilan:to'rtovlon, beshovlon.

- ov , ovlon qo'shimchalari ikkidan yettigacha va o'n soniga -ala qo'shimchasi ikkidan beshgacha bo'lgan sonlarga qo'shiladi. Ikki, olti, yetti sonlariga -ov qo'shimchasi qo'shilganda o'zakdagi bitta i tushib qoladi: ikki- ikkov, olti- oltov. Shuningdek, ikki soniga -ala qo'shimchasi qo'shilganda ham bitta i tushib qoladi:. ikki-ikkala.

Taqsim son predmetning taqsimlanish miqdorini bildiradi. Sanoq songa - tadan qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: yuztadan, mingtadan.

Tartib sonlar so'z bilan yozilganda -nchi -(inchi) qo'shimchalari so'zga qo'shib yoziladi: birinchi, ikkinchi kabi. Tartib sonlar arab raqami bilan ifodalanganda -nchi, -(inchi) qo'shimchalari o'rnida chiziqcha qo'yiladi: 2- sinf, 15-xonadan kabi. Yil, oy chislolarda esa chiziqcha qo'yilmaydi: 1999 yil, 10 sentabr. Tartib son rim raqami bilan ifodalanganda hech qanday belgi qo'yilmaydi: XXI asr, XV sessiya kabi⁵.

Tartib sonlar otlashganda gapda ega vazifasida keladi. Tavakkal qilib saharda bir chovut solamiz, ulfatlar o'likday qotadi, shunda ishni boshlaymiz, - shivirladi, ikkinchisi.(0.)

Tartib sonlar gapda asosan aniqlovchi: Kelganidan beri bu taraflarda birinchi marta mashina ovozi eshitilishi edi. (S.A.) Chiqish kelishigida tartib- sonlar gapda kirish so'z vazifasida kelib, fikrni ifodalanish tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan.

Sonlar qo'llanilishiga ko'ra ikki xil: butun va kasr sonlarga bo'linadi. Butun sonlar predmetning butunligicha, qismlarga ajratmagan holda ifodalaydi: besh, o'n, bir yuz ellik.

Kasr sonlar butunning qismini ifodalaydi: yarim, bir yarim, beshdan bir. Kasr sonlar quyidagicha hosil bo'ladi:

Butun son bilan kasr sonning qo'shilishidan : uch yarim,besh taqsim bir.

Chiqish kelishigidagi son bilan asosiy shakldagi sonningbirikuvidan: uchdan bir, o'ndan ikki.

Mazmunan butun emaslikni bildiruvchi so'zlar bilan:chorak, yarim. Butun son bilan kasr son birgalikda qo'llanilishikasrli son deyiladi: uch yarim kabi.

Predmetning miqdorini, sanog`ini, joylashish tartibini, ba’zan ish-harakatning bajarilish tartibini, miqdoriy belgisini bildiradigan mustaqil so`z turkumi son deyiladi. Son necha? nechanchi? nechta? qancha? kabi so`roqlardan biriga javob beradi.

• 
  Predmetning miqdorini, sanog`ini, joylashish tartibini, ba’zan ish-harakatning bajarilish tartibini, miqdoriy belgisini bildiradigan mustaqil so`z turkumi son deyiladi. Son necha? nechanchi? nechta? qancha? kabi so`roqlardan biriga javob beradi.
  
• 
  Son otga bog`lanib, u ifodalagan predmetning konkret miqdoriy belgisini, ba’zan fe’lga bog`lanib, u ifodalagan harakatning miqdoriy belgisini anglatadi: to`rtta daftar, ikki oy o`qidi, birinchi keldi kabi.