Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti sport va chaqiriqqacha harbiy ta
Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
Abdullayeva Shaxnoza Fayzulla qizi
|
1.4. Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik
ta’rifi Sportning har xil turlari bilan shug‘ullanish xususiyatlarida sportchi organizmda qator holatlar kuzatiladi. Ularni start oldi holati, razminka mashqlari ta’sirida yuzaga keladigan holat, ishga kirishish holati, turg‘un holat, charchash holatiga ajratiladi. Bu holatlarda organizmda yuzaga keladigan fiziologik reaksiyalar o‘ziga xosligi bilan farqlanadi, chunki har bir holatda sodir bo‘ladigan fiziologik jarayonlar organizmga ta’sir ko‘rsatadigan ma’lum omillar bilan bog‘liq. 1. Start oldi holati- bu holat jismoniy mashq boshlanmasidan, holi organizm ishga kirishmasidan oldin sodir bo‘lib, organizmda qator fiziologik o‘zgarishlar yuzaga 15 kelishibilanifodalanadi. 2. Ishga kirishish, ya’ni organizm ishni bajara boshlaganidan bir necha daqiqa o‘tgancha davom holat bo‘lib, organlar, sistemalarni ish ortib borishi, rivojlanishi bilanifodalanadi. 3. Turg‘un holat- bu holat funksiyalar rivojlanganidan keyin, bir qancha vaqt davomida ularning bir tekisda saqlanishi bilan belgilanadi. 4. Charchash, organizmning har qanday faoliyati, u jismoniymi yoki aqliy faoliyatmi, ma’lum muddatdan keyin susaya boshlaydi, ya’ni charchash faoliyati yuzaga keladi. Bu holat organizmning ish qobilyatining vaqtincha pasayishi bilan ifodalanadi. 5. Tiklanish- bu holat organizm ish boshqarishi oqibatida charchaganidan keyin dam olish vaqtida organizmning ish qobilyatini ishdan oldingi darajaga qaytarishdir. Bu holatda ish bajarishda sarflangan energiya manbalari yig‘iladi, moddalar almashunivining to‘plangan oxirgi mahsulotlari organizmdan yo‘qotiladi va fiziologik funksiyalar ishdan oldingi holatga qaytadi. Yuqoridagi holatlarning birida yuz beradigan fiziologik o‘zgarishlarning batafsil mazmuni: sport oldi holati start fiziologiyasida mashq, ayniqsa, sport musobaqalari oldidan yuzaga keladigan 2 holat (start oldi va start holatlari) ko‘zga tashlanadi. Sportchida musobaqa boshlanguncha yuzaga keladigan fiziologik va psixologik funksiyalarning o‘zgarishi start oldi holati deb yuritiladi. Start oldi holati faoliyat boshlamasdan yuzaga kelib organizmni bo‘ladigan ishga tayyorlaydi. Start oldi holati-sportchi ish bajariladigan joyda, masalan suv havzasining kursisida yoki yugurish yo‘lida turganda yuzaga keladigan somatik va vegitativ reaksiyalar darajasini o‘zgartirishidir. Start oldi holati bir necha daqiqa, soat hatto bir necha kun odin uning musobaqada ishtirok etishi haqida aytilishi, sportchilarda qator fiziologik o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Yurak urushi, nafas olishi tezlashadi, qon bosimi ortadi, moddalar almashunivi kuchayadi, qonda qand hamda sut kislotasi ko‘payadi va hokazo. Bu o‘zgarishlar start oldi reaksiyalari bo‘lib, ular organizmni bo‘lajak musobaqaga tayyorlaydi, ya’ni bajariladigan ishga 16 moslashishni yuzaga keltiradi. Start oldi reaksiyalari bevosita start oldidan sezilarli bo‘ladi. Musobaqa boshlanishi oldidan sportchilarning tinch holatidagi yurak urishi, ya’ni tezligi ko‘pincha 1 daqiqada 120-130 martaga, o‘pka ventilyatsiyasi, ya’ni nafas bir daqiqalik hajmi 15-20 ga, kislorod o‘zlashtirish 400-600 mlga yetadi ya’ni asosiy almashinuv darajasiga nisbatan 2-2,5 marta ortadi. Start holati fiziologik nuqtayi nazardan shartli refleksdan iborat. Muskul ishi shartsiz ta’sirlovchi bo‘lib, uni bajarilishidagi hamisha sharoitlar, faktorlar shartli ta’svirlovchi bo‘ladi. Start holatining fiziologik siljishlarning darajasi bajariladigan ishning xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi ilmiy dalillarga ko‘ra start oldi holatidagi reaksiyalar bajariladigan ishlarga xos xususiyatga ega bo‘ladi. Masalan: bokschilarda katta hajmidagi ishlarni bajarish oldidan tomir urushi, qon bosimi va gaz almashinuvining ko‘proq o‘zgarishi, kam hajmdagi ish oldidan esa kamroq o‘zgarishi aniqlangan. Start oldi holatida yuzaga keladigan reaksiyalar shartli reflektor mexanizmiga ega. Shuning uchun ham start oldi holatining qanday darajada o‘tishi sprotchining malakasiga, o‘tkaziladigan musobaqaning qanday bo‘lishiga, raqiblarning malakasiga, sportchining individual xususiyatlariga, oliy asab faoliyatining tipiga va boshqa faktorga bog‘liq bo‘ladi. Start oldi reaksiyasining rivojlanishiga organizmning qanday yoshdaligi ham ta’sir ko‘rsatadi. O‘smir yoshdagi ba’zi bir shartli reflektor funksiyalarining start oldi holatidagi o‘zgarishlari kattalardagiga qaraganda bir muncha keskin bo‘lishi mumkin. Sportchilarda start oldi harakatning 3 xil shakli ko‘rinishi aniqlangan: Bular jangovor tayyorlik, start oldi hayajoni va start oldi apatiyasidir. Start oldi holatining bu turlari markaziy asab sistemasidagi asab jarayonlarining rivojlanish nisbati bilan belgilanadi. Jangavor tayyorgarlik holati bu holatdagi sportchi bo‘lajak ishni optimal holatda kutib oladi, yani bunday holatga ega bo‘lgan sportchining markaziy asab sistemasida asab jarayonlari teng, nisbatan optimal rivojlangan bo‘lib, harakat va vegativ funksiyalarning bajariladigan ishga mos holda o‘zgarishini ta’minlaydi. Start oldi titrog‘i-markaziy asab sistemasida qo‘zg‘alish jarayonining keragidan ortiq ko‘payishi, uning tormozlanishidan ustun turishi va organizmga keng yoyilishi oqibatida yuzaga keladi. 17 Bunday holatdagi sportchida differentsirovka buziladi, natijada sportchi musobaqaning boshlanishidayoq qator xatolarga yo‘l qo‘yadi. Bundan tashqari, qo‘zg‘alish jarayonining kuchli bo‘lishi harakat uyg‘unligining buzilishiga olib keladi. Start oldi apatiyasi bu holatda sportchining markaziy asab sistemasida tormozlanish jarayoni qo‘zg‘alishidan ustun turadi. Natijada, sportchi o‘z imkoniyatlarini past baholab, qatnashmaslikka (musobaqada) harakat qiladi. Start oldi apatiyasi jismonan yaxshi chiniqmagan musobaqaga yetarli tayyorgarlik ko‘rmagan sportchilarda hamda musobaqa boshlanishiga kechikkan holatlarda yuzaga keladi. Bunday hollarda oliy harakat reaksiyalarining vaqti uzayadi, vegetativ funksiyalar susayadi. Razminka maxsus tanlangan jismoniy mashqlar kompleksi bo‘lib, u har qanday sport mashqi va sport musobaqasida o‘tkaziladi. Razminka mashqlari sportchi organizmining funksional imkoniyatlarini oshiradi, uni bo‘ladigan ishga tayyorlaydi, maksimal ish qobilyatining yuzaga kelishi uchun sharoit yaratadi. Jismoniy tarbiya darsida, kirish qismining o‘tkazilishi, ish kuni boshlanishi oldidan gimnastika mashqi o‘tkazishi ham shu maqsadga asoslangandir. Organizmning funksional sistemalari, ayniqsa, vegetativ organlar kishi ishga kirishgan hamono birdaniga eng yuqori darajada ishlay olmaydi. Organlar ishi maksimal darajaga ko‘tarilishi uchun ma’lum vaqt talab qilinadi, shundan keyingina ishga to‘liq kirishib ketiladi. Razminka mashqlari organizmning sistemalari ishini kuchaytirish, rivojlantirish bilan birga uning ishga kirishib ketish vaqtini qisqartiradi, ya’ni organizm ishga tezroq kirishib ketadi. Razminka mashqlari ta’sirida markaziy asab sitemasining qo‘zg‘aluvchanligi optimal holatgacha ko‘tariladi. Moddalar, gazlar almashinuvi asta-sekin kuchayadi, oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari tezlashadi. Depolardan qon aylanish sistemasiga qon chiqishi natijasida, uning tarkibidagi qon tanachalarining soni ortishi, gemoglabin miqdori ko‘payadi, nafas sistemalarining funuksional holati kuchayadi, ter bezlarining ishi ortadi, asab sistemasi va harakat reaksiyasining vaqti qisqaradi, mashq yuqori darajada mohirlik, katta kuch, yuqori tezlik, chaqqonlik va chidamlik bilan bajariladi. Razminka mashqlarining organizmga ta’siri bajariladigan mashqlar 18 xarakteriga, sport turiga, sportchining jismoniy chiniqqanligiga, ob-havo sharoitlari sportchining individual xususiyatlari kabi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham razminka muddati va qanday mashqlar kompleksidan tashkil topishi sportchining individual xususiyatlariga (qanday) qarab tanlanishi kerak, ayniqsa, ma’lum sport turi bo‘yicha o‘tkaziladigan mashq va musobaqalar oldidan razminka o‘tkazish bunga katta ahamiyat berish lozim bo‘ladi. Razminka 2 turga ajratiladi: Umumiy razminka va maxsus razminka. Umumiy razminka organizmning umumiy ish qobilyatini oshirishga qaratilgan bo‘lib, asosan, vegetativ funksiyalarni kuchaytirishi bilan ifodalanadi. Umumiy razminka organizmning, ayniqsa, yuqori tezlik bilan bajariladigan harakatlar uchun yurak, tomir, nafas organlarining funksiyasi va tana haroratini bir oz ko‘tarilishi muhim ahamiyatga ega. Tana haroratini bunday ortishi skelet muskullari ishini kuchaytiradi, moddalar parchalanishida hosil bo‘lgan mahsulotlarning, ko‘pincha sut kislotasining to‘liq oksidlanishini ta’minlaydi, muskullar faoliyatining foydali koeffitsentini oshiradi, charchashga moyilligini kamaytiradi. Tana haroratining bir oz ortishi bilan harakat appartida yuzaga keladigan o‘zgarishlar shundan iboratki: eng avvalo muskul to‘qimalarini qo‘zg‘aluvchanligi, labilligi ortadi, qolaversa ulardagi yog‘larning yumshashi oqibatida muskul elastikligi ortadi, murtlik kamayadi, bo‘g‘inlar harakatchanligi yaxshilanadi va hokazolar. Razminka mashqlarida asab hujayralarini qo‘zg‘aluvchanligini, labilligi, asab jarayonlarining dinamikasi ortadi. Asab jarayonlari harakatchanligining ortishi harakat aktlarining yuqori tezlik bilan bajarilishini ta’minlaydi. Razminka mashqlari ta’srida asab hujayralarida yuzaga kelgan o‘zgarishlar izi asosiy ishga o‘tishida zarur ahamiyatga ega, ya’ni ishga kirishib ketishi tezlashadi. Yuqorida ko‘rsatilganlar bilan bir qatorda shuni aytish kerakki, razminka mashqlari charchashga olib borilmaydigan darajada, ya’ni ter ajrala boshlaguncha (odatda 10-30 daqiqa) davom etishi kerak. So‘ngra, razminka tugagandan keyin 3-10 daqiqa ichida asosiy ishni boshlash zarur. Agar razminka bilan asosiy ish oralig‘i 10 daqiqadan ko‘pga cho‘zilsa asosiy ishni boshlash oldidan 19 qisqa muddatli razminka mashqlari o‘tkazish zarur, chunki razminka ta’sirida rivojlangan fiziolgik funksiyalar mashqlar tugashi bilan asta-sekin organizmning tinch holatidagi darajasiga qaytib, organizmning ishga tayyorligi pasaya boshlaydi. Ishga kirishish razminka mashqlari ta’sirida fiziologik funuksiyalarning rivojlanishi, organizm ish qobilyatining eng yuqori darajada ko‘tarilishi uchun yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun ham organizm asosiy ishni bajara boshlagandan keyin ma’lum vaqtgacha fiziologik funksiyalarning rivojlanishi yuz beradi va ular bir tekisda davom etib, turgun holatga o‘tadi. Ishga kirishib olish uchun-muskul ishining boshlang‘ich davrida fiziologik funksiyalarning berilgan ishini muvoffaqiyatli bajarish uchun zarur bo‘lgan yangi funksional darajaga asta-sekin o‘tishidir. Ishga kirishib olish davrida sportchining harakat faoliyati kuchlanishi, bajariladigan ishga hajman moslashadi, moddalar almashinuvi ortadi organizmning turli sistemalari faoliyati kuchayadi, sistemalarning o‘zaro ta’siri yaxshilanadi. Harakat va vegetativ funksiyalarning qayta qurilishida markaziy asab sistemasi asosiy rol o‘ynaydi. Markaziy asab sistemasi organlarning faqat tinch holatdan ish holatga o‘tkazish bilan chegaralanmay, ularning ishini sozlash, funksiyalarni bir- biriga keltirish vazifasini ham bajaradi. Bunday vazifaning bajarilishi markaziy asab sistemasiga ishchi organlardan afferent impulslar muhim rol o‘ynaydi. Ishga kirishish davrida fiziologik sistemlar funksiyalarning ishga moslashishida asab sistemasi bilan bir qatorda gumarol mehanizm ham, ayniqsa, ichki sekretsiya bezlari faoliyatining kuchayishi ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, ishga kirishish davrida qon tarkibida adrenalin va gipofiz bezi garmonlarining miqdori ortadi. Ishga kirishib olish davrida fiziologik funksiyalarning rivojlanishi organizmning hamma sistemalarida bir vaqtda bo‘lmaydi, balki geteroxron holatda, ya’ni ba’zi sistemalarni ishi tezroq, ba’zilarining funksiyasi sekin rivojlanadi. Organizmning ishga kirishib olish davri sportchining jismonan chiniqqanligiga, uning iqtisodiga, strat oldidagi holatiga, ish oldidan o‘tkazilgan razminka effektiga va ish bajariladigan sharoitga, ishning turiga, xarakteriga, iqlim sharoitiga, sportchining yoshiga, va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Bolalarning- yosh sportchilarning ishga 20 kirishib ketishi kattalarga nisbatan tinch va ancha tez bo‘ladi. Turgun ish qobilyati. Turgun holat-fiziologik ko‘rsatkichlarning o‘zgarmas (doimiy) darajasi bilan ifodalanadigan jismoniy ish tezligi organizmning funksional imkoniyatiga to‘liq mos bo‘lishida, bajarilishida organizmda yuzaga keladigan holatlar turgun holatga o‘tish vaqt birligida sarflanadigan kislorod miqdorining kamayishi, kislorodga talabni pasayishi bilan kuzatiladi, natijada ayni ishni bajarishdagi muskul kuchlanishi pasayadi. Turg‘un holat tsiklik dinamik xarakterdagi muskul ishni bajaradi, shu ishni bajarish uchun talab qilinayotgan kislorod miqdoriga teng yoki unga yaqin miqdordan kislorod o‘zlashtirilishi bilan ifodalanadi. Turg‘un holat 2 ga ajraladi: haqiqiy turg‘un holat va yolg‘on turg‘un holat. Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|