Toshpo’latov Shuhrat baxtiyorovich Urug’li meva bog’lari zararkunandalarining biologik xususiyatlari va ularga qarshi ekologik tozza kurash choralari

    MUTUALIZM  ham  simbiozning  bir  shakli,bunda  birgalikda  yashash  ikkala 

simbiontlarga  qulaylik  yaratadi.  Bunday  to‟daning  har  bir  a‟zosi  mutualist  deb 

ataladi.  Chumolilarning  giyoh  bitlari  bilan  yoki  konsidlar  bilan  munosabatini 

mutualistik  o‟zaro  munosabatlarning  ajoyib  misoli  sifatida  ko‟rsatish  mumkin. 

Chumolilar bu xil hashoratlarning chiqargan shirin suyuqliklari bilan oziqlanishadi 

va ayni vatda ularni yirtqichlardan saqlashadi.  

    KOMMENSALIZM-simbiozning bu xilida bir simbiont boshqasining ortiqcha 

chiqitlari  hisobiga  yashydi-yu  lekin  unga  zarar  yetkazmaydi.  Bo‟g‟imoyoqliarda 

---

13 

 

kommensallarni inkvilinlar deb atashadi. Masalan, arilarning bir xil yarqiroq turlari 

boshqa asalari uyalarida yashaydi va ularning zapaslari bilan oziqlanadi.  

    YIRTQICHLIK-bunda  bir  simbiont  (yirtqich)  oziqlanish  maqsadida  bir  yoki 

bir  necha  turlarning  bir  yoki  bir  nechta  individiga  (o‟ljalarga)  tashlanib,  ularning 

aksari  qisqa  vaqtda  xalok  qiladi.  Yirtqichlar  o‟ljasi  bilan  bir  necha  marta 

oziqlanishi mumkin. 

       Agrobiosinozda yashaydigan hasharot va kanalardan yirtqichlikka misol bo‟la 

oladiganlar    ko‟p  .  Qo‟ng‟iz  stetorus-nuqul  o‟gimchakkanaga  xuruj  qiladigan 

yirtqich.  Oltinko‟zlar  shiralar,  o‟rgimchakkana,  bir  talay  boshqa  hasharotlarning 

tuxumlari  va  lichinkalarini  qiradigan  yirtqichlardir.  Kanalar  o‟zbekistonda 

g‟o‟zaga  tushadigan  o‟rgimchokkanani  yo‟qotadigan  aktiv  yirtqich  xisoblanadi. 

O‟z  biologiyasi  jixatidan  tuproq  bilan  bog‟langan  va  tuproqda  yashab  

zararkunandalarning  tuxumlari,  lichinkalari,  ba‟zan  esa  g‟umbaklarini  xam 

yo‟qotadigan  yirtqichlardan  jujelisa  qo‟ng‟izlari,  stafilinidlar  va  o‟rgimchaklar 

ayniqsa yaxshi ajralib turadi.  

     Ikki xil-fatal va nofatal yirtqichlik bo‟ladi. Fatal yirtqichlikda o‟lja albatta halok 

bo‟ladi,  nofatal  yirtqichlik  ro‟y  berganda  o‟ja  halok    bo‟lmaydi(Qonso‟ruvchi 

qandalalarda).                                                                  

   Yirtqichlik formalari o‟rtasida kannibalazm hodisasini ajratib ko‟rsatish mumkin, 

bunda  yirtqichlar  o‟z    turining  individlarini  yeb  qo‟yadi.  Oltinko‟z  lichinkalari 

bunga misol bo‟lishi mumkin.  

  PARAZITIZM.  Bu  shakildagi  simbiozda  bir  simbiont  (tekinxo‟r)  ikkinchi 

simbiont (xo‟jayin) tanasida yashab oziqlanadi yoki lichinka oziqlanishining butun 

davri  davomida  unda  bo‟ladi.  Parazitizm  xo‟jayinning  halok  bo‟lishiga  yoki 

batamom oriqlab ketishiga olib keladi.  

  G.  A.  Viktorovning  ta‟kidlashicha  (1976)  ,  parazitizm  bir  organismning 

boshqasidan o‟z hayotining ko‟p yoki oz qismi davomida oziq manbai va yashash 

muhiti sifatida foydalanishi demakdir. 

---

14 

 

 Parazitizm  hodisasi  hasharotlar  sinfi  o‟rtasida  juda  ko‟p  uchraydi.  To‟liq 

rivojlanadigan  hasharotlarning  beshta  turkimida,  ya‟ni  pardaqanotlilar,  qattiq 

qanotlilar,  yilpig‟ich  qanotlilar  va  tangacha  qanotlilarda  parazitlar  bo‟ladi. 

G‟o‟zani  zararkunandalardan  biologik  usulda  himoya  qilishda  hozircha 

pardaqonotlilar turkimidagi hasharotlar qo‟llanmoqda. 

    Tekinxo‟r  endo-hamda  ekyo  –parazitizm  orqali  ro‟y  berishi  mumkin. 

Xo‟jayinning  tanasi  ichida  rivojlanib,uning  ichki  a‟zolari  hisobiga  oziqlanadigan 

parazitlar 

–endoparazitlardir. 

Masalan,trixogramma 

g‟o‟za 

va 

boshqa 

tunlamlarning tuxumlari ichida rivojlanadi. Apanteles avlodiga mansub hasharotlar 

kemiruvchi tunlamlarning har xil turlari qurtlari ichida tekinxo‟rlik qiladi.  

      Endoparazitlar  xo‟jayinning  gavdasi  sirtida  bo‟lib  xo‟jayinning  terisiga 

yopishib  oziqlanadi.  O‟rta  osiyoda  keng  tarqalgan  g‟o‟za  tunlami  va  bir  qator 

boshqa tunlamlarda parazitlik qiladigan brakon bunga misol bo‟lishi mumkin.