Tovboyev A. N., Ndktu «Energetika» kafedrasi dotsenti, t f. n Togʹayev I. B

Kompensatsiyalovchi qurilmalarning texnik xarakteristikasi

Qurilma turi	STK	BSHRT	BSHRM
Statik rejimlarda harakat vaqti, ms	30-100	30-100	1000-3000
O’tish rejimlarda harakat vaqti, ms	5-10	5-10	200-300
Kunlik kuchlanishni tartibga solish	Mavjud	Mavjud	Mavjud
Aktiv quvvatning demfirli tebranishlari	Mavjud	Mavjud	Cheklangan
Fazalar bo’yicha tartibga solish imkoniyatlari	Mavjud	Cheklangan	Mavjud
Kommutatsiya o’ta kuchlanishlarining pasayishi	Mavjud	Mavjud	Cheklangan
Elektromagnit qismning tuzilishi	Mavjud emas	Oddiy	Murakkab
Elektromagnit qismning tebranishi va shovqin darajasi	Mavjud emas	Past	yuqori
Aktiv quvvat isrofi	1.0	0.4….0.6+0.2	0.4…….0.6

Elektr energiyasi sifati bilan bog‘liq muammolarning oqibatlari samarasizlik, haddan tashqari issiqlik va uskunaning xizmat qilish muddatini qisqartirish, ma'lumotlar yo‘qolishi, jarayonning uzilishi, izolyatsiyaning buzilishiga bog‘lik. Sabablarni to‘liq bartaraf etishning iloji bo‘lmasa-da, elektr ta'minotining sifati yaxshilanishi mumkin va elektr ta'minotidagi qolgan ta’sirni yumshatish mumkin. Elektr energiyasi sifatini yaxshilaydigan qurilmalardan foydalanish, garmonikani blokirovka qilish uchun filtrdan foydalanish demakdir.

Kuchlanish va reaktiv quvvatni kuzatilish tizimining ishonchli ishlashini ta'minlash uchun quyidagi maqsadlarni belgilash kerak:
• Kuchlanish tizimidagi barcha uskunalarning barcha ko‘rsatkichlarida qabul qilinadigan chegaralardan pasaymasligi;
• Ishlab chiqarishni yaxshilash uchun tizimning barqarorligini oshirish;
• Aktiv va reaktiv quvvat yo‘qotishlarini kamaytirish uchun reaktiv quvvat oqimi minimallashtiris
O‘zgaruvchan tokni uzatishda qovushqoqlik tizimi FACTS - Bu tizim o‘zgaruvchan tokni uzatish uchun foydalaniladi. Bunday elektr ta’minoti tizimlarida rivojlangan elektronika vositalari qo‘llaniladi.Yuqoridagilarga asoslanib boshqaruvni oshirish va o‘tkazuvchanlikni yaxshilash uchun quvvat uzatish tizimining bir yoki bir nechta parametrlarini boshqarishni ta'minlaydigan rivojlangan elektronikaga (va boshqa elementlarga) asoslangan tizim. FACTS-elektr ta'minoti tizimlarining ishonchliligini oshiradi va elektr energiyasini uzatish vaqtida yo‘qotishlarni kamaytiradi. Bu transpartirovkani sifatini yaxshilaydi va tizimga induktiv yoki reaktiv energiyani ishlab chiqarish orqali energiya uzatish samaradorligini oshiradi. Shunt sifatini oshirishda, kompensatsiya qilishda, ta'minlash tizimida, FACTS ishga tushiriladi. U xuddi boshqaruvchi manba sifatida ishlaydi. Boshqariladigan shunt reaktori va statik kompensatorlarning batareyalarini, FACTS qurilmalarning bir turi sifatida foydalanish. Magnitlanish bilan boshqariladigan shunt reaktori. Bo‘ylama magnitlanishning boshqariladigan reaktori yo‘nalishdagi doimiy magnit oqimi ishlaydigan o‘zgaruvchan magnit oqimga to‘g‘ri keladi [5]. Shunt reaktorlari. Shunt reaktorlari asosan kam yuklama va yuklamaning buzilishida reaktiv quvvatni iste’mol qilish orqali kuchlanishni oshirish, shuningdek, liniyaning sig‘imli yuklanishini o‘rnini to‘ldirish uchun ishlatiladi. Amaldagi boshqariladigan shunt reaktori elektromagnit qismni konstruktiv bajarish usulida farq qiladi. 500 kV PS bir fazali va uch fazali boshqariladigan shunt reaktoridan foydalanadi. Bunday boshqariladigan shunt reaktori loyixada farq qilmaydi, uch fazali zanjirlarda loyixaga qo‘shimcha zaxira transformator qo‘shiladi. Bir fazali boshqariladigan shunt reaktoridan foydalanish o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Afzalliklarga qo‘shimcha bir fazali boshqariladigan shunt reaktorini zaxirada saqlash qobiliyati kiradi, bu har qanday muvaffaqqiyatsiz bir fazali boshqariladigan shunt reaktorini tezda almashtirishi mumkin. Bundan tashqari, bir fazali boshqariladigan shunt reaktoridan foydalanish umumiy o‘lchamlarni kamaytirish orqali uni tashishni sezilarli darajada osonlashtiradi. Bir fazali boshqariladigan shunt reaktorlarining kamchiliklari orasida ularni o‘rnatish uchun muhim maydon ajratish zarurati va undan yuqori narx talab qiladi. Boshqariladigan shunt reaktori tipidagi boshqariladigan reaktorlar magnitlanish usuli, loyixasi, magnitlanish rejimlari va qurilmaning o‘zi tomonidan ishlab chiqarilgan oqimning yuqori garmonikalarini kompensatsiya qilish bilan farq qiladi. Reaktor pastki tuzilishining uchta asosiy turi mavjud: bo‘ylama, ko‘ndalang va halqali. Bo‘ylama, ko‘ndalang va halqali magnitlanish holatida kuchli reaktorlarda magnit yadrolari mavjud bo‘lib, ular ham tekis, ham fazoviy yoki nosimmetrik bo‘lishi mumkin. Halqa magnitlanish reaktorlari tizimli ravishda tormozlangan rotorli elektr mashinasiga o‘xshaydi. Reaktorlardan tarmoqqa chiqadigan yuqori garmonikalar darajasini cheklash uchun filtrlardan tashqari, maxsus ulanish sxemalari, magnit zanjirlarni ajratish, maxsus magnitlanish rejimlari, ishlaydigan magnit oqim yo‘lidagi magnit bo‘lmagan bo‘shliqlar va boshqalar ishlatiladi.
Birlashtirilgan quvvat oqimi regulyatorlari va boshqa qurilmalarda FACTS (o‘zgaruvchan tokni uzatishda qovushqoqlik tizimi) quyidagilardan iborat:
• Parallel ulangan transformatorlarni taqsimlash;
• Elektr uzatish liniyalarini o‘chirish;
• Yuklamani o‘chirish;
Sinxron kompensatorlar. Har bir sinxron mashina (dvigatel yoki generator) sinxron generatorlar bilan bir xil reaktiv quvvat qobiliyatiga ega. Faqat reaktiv qo‘llab-quvvatlash uchun mo‘ljallangan sinxron mashinalar sinxron kompensatorlar deyiladi. Sinxron kompensatorlar qolgan elektr stansiyasini (masalan, yonilg‘i quyish uskunalari va qozonlarni) qurish zaruratisiz tezlik va boshqarishdagi generatorlarning barcha afzalliklariga ega. Ular harakatlanuvchi qismlar va yordamchi tizimlarga ega aylanadigan mashinalar bo‘lgani uchun ular statik kondensatorlarga qaraganda sezilarli darajada ko‘proq texnik xizmat ko‘rsatishni talab qiladi. Shuningdek, ular mashinaning nominal reaktiv quvvatining taxminan 3% ga teng haqiqiy quvvatni iste'mol qiladilar.
Statik kondensator batareyalari. Statik kondensator batareyalari foydalanish hisobiga tarmoqdagi reaktiv quvvat oqimini kamaytirish 6-220 kV tarmoqlarda aktiv energiya yo‘qotishlarining sezilarli darajada kamayishiga olib keladi, bu esa elektr uzatish liniyalari va tarmoq transformatorlariga yuklamani kamaytiradi. Asosiy va taqsimlovchi elektr tarmoqlaridagi quvvat omilining oshishi transformatorlarning quvvatini oshirmasdan va elektr uzatish liniyalarini qurish yoki modernizasiya qilmasdan ularning quvvatini oshirish imkonini beradi.
Statik kondensator batareyalarining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
Kuchlanishni rostlash. Quvvat tizimining turli bo‘limlari turli kuchlanish qiymatlari bilan tavsiflanadi. Bu birinchi navbatda yuklama va tarmoq sxemasi bilan belgilanadi. GOST 13109-97 ma’lumotlariga ko‘ra, odatda nominaldan ruxsat etilgan kuchlanish og‘ishi 5% dan oshmasligi kerak va maksimal ruxsat etilgan-10% dan oshmasligi kerak. Statik kondensatorlar batareyasining asosiy elementi bo‘lgan kondensator bankasi yuklamaning reaktiv quvvatini qoplash orqali kerakli kuchlanish darajasini saqlashni ta'minlaydi [6].
Elektr energiyasi yo‘qotishlarini kamaytirish. Tarmoqlarda energiya uzatishda texnologik yo‘qotishlarning ulushi 8-12% ga yetishi mumkin. Elektr tarmoqlarining ish rejimlarini tahlil qilish va tizimning hisob-kitoblari asosida reaktiv quvvat bilan eng ko‘p yuklangan quvvat tizimining tugunlari tanlanadi. Statik kondensatorlarning batareyalari tarmoqlarning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Strukturaviy ravishda statik kondensatorlarning batareyasi kondensator banka, tok cheklovchi reaktor (ixtiyoriy) va kommutasiya shkafi va tok o‘lchash transformatorlari bilan statik kondensatorlar batareyasini himoya qilishdan iborat. Statik kondensatorlar batareyasining asosiy elementi bir fazali kosinusli kondensatorlardir. Kondensator bankasining loyixasi bir-biriga parallel va ketma-ket ulangan avtomatik kuchlanishni tartibga soluvchi metall qismlarga joylashtirilgan yuqori kuchlanishli quvvat kondensatorlari bloklarini yig‘ishdan iboratdir. Kondensator bloklari mahkamlangan izolyatorlarida bir necha darajalarda vertikal ravishda o‘rnatiladi. Uch fazali batareya, qoida tariqasida, neytral ish rejimiga qarab yulduz yoki uchburchak shaklida ulangan statik kondensatorlar, tok cheklovchi reaktorlar va tok transformatorlarini o‘z ichiga olgan uchta bir fazali neytraldan iborat. Tok transformatorlari (har bir fazada bittadan) birlamchi o‘ram orqali ikkita parallel guruhning bo‘shlig‘iga ulanadi va tizim muvozanati buzilgan taqdirda bosh o‘chirgichini o‘chirish uchun himoya qilish moslamasi va avtomatlashtirishga signal berish uchun mo‘ljallangan.Tok cheklovchi reaktorlarning vazifasi statik kondensatorlarning batareyasi yoqilganda boshlang‘ich tokni cheklashdir. Kondensator bankalari 5 dan 200 Mvar reaktiv quvvatga va 6, 10, 35, 110, 220 kV kuchlanishgacha bo‘lgan quvvat bilan ishlab chiqarilishi mumkin. SKB ning asosiy texnik parametrlari 3-jadvalda ko‘rsatilgan.
3-jadval