Traktor va avtomobillar akkumulyatorlar batareyasi va generatorlari tuzilishi va ishlashi

Kurgoshin-kislotali akkumulyator batareyasi uzgarmas tokning manbaidir. Elektr kuvvati berishdan avval uni zaryadlash, ya’ni unga ma’lum mikdorda elektr kuvvati berish kerak buladi. Traktor va avtomobillarda startyorli akkumulyatorlar batareyasi kullanilib ularning kostruksiyasi me’yoriy sigimidan 3-5 marta kup tok bilan akkumulyatorlarni zaryadsizlanish imkonini yaratadi.

Startyorli akkumulyator batareyalari kuyidagicha tavsiflanadi:

• 
  nominal kuchlanishi buyicha: 6, 12 Voltli;
  
• 
  konstruksiya buyicha: ulagichlari kopkok tepasida bulgan; kopkokli yaxlit blok va ulagichlari kopkok ostida bulgan; umumiy kopkokli yaxlit blok;
  
• 
  texnik xizmat kursatish buyicha; elektrolit tuldirilgan va tula zaryadlangan, yoki kuruklayin zaryadlangan.
  

Barcha kurgoshin-kislotali akkumulyator batareyasi shartli nomlanishga ega. Akkumulyator markasidagi birinchi rakam akkumulyator batareyasidagi ketma-ket ulangan batareyalar sonini, keyingi xarflari esa batareyaning startyorlar uchun muljallanganligini bildiradi. Xar-bir batareyaning kuchlanishi 2V, shuning uchun akkumulyatorning nominal kuchlanishi 12V. Xarflardan keyingi rakamlar zaryadsizlanishning 20 soatli rejimidagi amper-soatlarda ifodalangan batareya sigimini belgilaydi, xarflar esa yaxlit blok materialini (E-ebonit, T-termoplast, P-polietilen), separatorlar materialini (M-minplast, R-mipor, P-plastipor, S-oynatolali) va ishlaganligini (N-kuruk zaryadlanmagan, A-umumiy kopkokli). Masalan, 6ST-75EM: nominal kuchlanishi 12V, startyorli, 20 soatli zaryadlash rejimidagi sigimi –75 A soat, yaxlit blok materiali –ebonit, seperator materiali-miplast, ishlanishi kuruk zaryadlangan.

Ayrim maxsus startyorli akkumulyatorlar turlarining nomlanishiga kushimcha shartli belgilar kiritiladi, masalan, maxsus tashki metall karkasli (MK) va boshkalar.

Kurgoshin-kislotali akkumulyator batareyasi kuyidagi asosiy kismlardan tashkil topgan (1-rasm): yarim blok 7ga yigilgan manfiy elektrodlar 4, yarim blok 5ga yigilgan musbat elektrodlar 3, separatorlar 2, parallel kuyilgan bir jinsli elektrodlarni yarim blokka boglovchi bikr taglik 6, kutb vazifasini utovchi barmoklar 9, umumiy kopkok 11, kuyish tikinlari 12 va akkumulyator baki 10.

Startyorli kurgoshin–kislotali akkumulyator batareyasida manfiy va musbat elektrodlar tarkibida 4-5% surma bulgan kurgoshin-surma kotishmasidan kuyib tayerlangan panjaralardan iborat. Surma, panjaraning korroziyaga karshi turgunligini va qattiqligini oshiradi xamda tayyorlashda kotishmaning okuvchanligini yaxshilaydi. Panjara karkas vazifasini bajarib, unga plastinani faol materiali maxkamlangan. SHu bilan birgalikda, panjara akkumulyatorning zaryadlanishi va zaryadsizlanishi mobaynida faol materialga tokni bir tekisda uzatilishi va olib ketilishini ta’minlaydi. Faol (aktiv) material pasta kurinishida tayyorlanadi va panjaraga surtib kuyiladi. Materialning govakligi xisobiga plastinaning faol maydoni, uning xakikiy maydoniga nisbatan 600-800 martaga ortadi. Manfiy elektrodlarda faol material sifatida kulrang govak kurgoshin Rv ishlatilsa, musbat elektrodlarda tuk jigarrang kurgoshin dioksidi RvO₂ ishlatiladi.

Manfiy va musbat elektrodlarni bir-biriga tegib ketishidan saklash uchun ularni kistirmalar, ya’ni separatorlar bilan ajratib kuyiladi. Separatorlar kislotaga chidamli, muxofazalagich xususiyatiga ega bulgan govak materiallardan tayyorlanadi. Mipordan tayyorlangan separatorlar uzining uta govakli, elektr karshiligining kamligi bilan boshka materiallardan tayyorlangan separatorlardan ustun turadi. Miporli separatorlar akkumulyator batareyalarining ishlash muddatini oshirish imkonini berdi. Lekin, mipor tabiiy kauchukdan olinganligi sababli, undan tayyorlangan separatorlar nisbatan kimmatrok buladi.

1-rasm. Umumiy qopqoqli qo‘rg‘oshin kislotali akkumulyator batareyasi
Miplastdan tayyorlangan separatorlar elektrolitni uziga juda tez singdirib oladi, ularning mexanik mustaxkamligi, kimyoviy chidamliligi etarli darajada buladi. Lekin, miplastdan tayyorlangan separatorlarning govakligi nisbatan past va ularda tok utkazuvchan usimtalar xosil bulish extimoli yukorirok buladi. SHuning uchun separatorlari miplastdan tayyorlangan akkumulyatorlarning ishlash muddati bir muncha kamrok buladi.

Separatorlar turburchakli plastina kurinishida bulib, plastinalarga nisbatan eniga 3-5 mm ga, buyiga 9-10 mm ga kattarok buladi. Elektrolit utishini engillashtirish uchun separatorlarning musbat plastinaga karatilgan tomoni kovurgali kilib tayyorlanadi. Bu, plastinalar orasida tok utkazuvchan usimtalar xosil bulish extimolini kamaytiradi. Ayrim xollarda, traktorlar uchun kush separatorlarning tuzilishi kuyidagicha buladi: miplast yoki mipordan tayyorlangan yupka material joylashtiriladi. SHisha material musbat plastinaga yopishib turadi va uning faol massasi tebranish, titrash ta’sirida sirgalib ketishidan saklaydi.

Elektrolit satxini yoki zichligini ulchash jarayonida plastinalar xamda separatorlarning yukori kismini emirilishdan saklash maksadida ular ustiga kislotaga chidamli plastmassadan tayyorlangan galvirsimon saklovchi tusik urnatiladi.

Ebonit yoki plastmassadan tayyorlangan kopkok akkumulyator batareyasining aloxida bulinmalarini yoki kobik ustini tula yopadigan kilib tayyorlanishi mumkin. Xar bir akkumulyator aloxida kopkok bilan yopilganda uning atrofi kislotaga chidamli maxsus mastika yordamida zichlashtiriladi. Plastmassadan tayyorlangan umumiy kopkoklar akkumulyator kobigiga kavsharlanadi yoki maxsus elim yordamida yopishtiriladi.

Oddiy akkumulyator batareyalarining kamchiliklarini bartaraf kilish maksadida «xizmat kursatilmaydigan» akkumulyatorlar ishlab chikildi. «Xizmat kursatilmaydigan» akkumulyatorlar batareyasining manfiy plastina panjaralari kurgoshindan kuyilib, unga 0,06-0,09% atrofida kalsiy va 0,1-1,0 % gacha kalay kushiladi. «Xizmat kursatilmaydigan» akkumulyatorlarning ba’zi turlari elektrolit kuyiladigan tuynuksiz umumiy kopkogi jips yopilgan xolda tayyorlangan buladi. Bu akkumulyatorlarning zaryadsizlanganlik darajasini elektrolit zichligi orkali aniklash imkoniyati yuk. SHuning uchun, bunday akkumulyatorlarning kopkogiga maxsus kursatkich urnatiladi. Akkumulyatorning zaryadsizlanganlik darajasi belgilangan mikdordan kamayganda, kursatkichni rangi uzgaradi.

Akkumulyator batareyasini ishga tushirish uchun unga sulfat kislota (N₂SO₂) va distillangan suv (N₂O) eritmasidan iborat bulgan elektrolit kuyiladi. Elektrolit tayyorlash uchun zichligi 1,83 g/sm³ bulgan texnik sulfat kislotani maxsus navi va distillangan suv ishlatiladi. Tulik zaryadlangan akkumulyatordagi elektrolitni 25⁰S xaroratdagi zichligi, traktor va avtomobillarni ishlatish sharoitlarining xaroratiga karab 1,22-1,30 g/sm³ oraligida bulishi zarur. Akkumulyator tulik zaryadsizlanganda elektrolit zichligi boshlangich xolatga nisbatan 0,15-0,16 g/sm³ ga kamayadi.

Akkumulyator baki umumiy idish kurinishida (yaxlitblok) bulib, tusiklar yordamida aloxida bulmalarga ajratilgan. Xar bir bulma tubidagi kovurgalarga musbat va manfiy elektrodlar tayanib turadi. Baklar ebonit, plastmassa va polipropilendan tayyorlanadi. Polipropilen baklar nisbatan engil vaznga va shaffoflikka xamda yukori xaroratbardoshlikka ega. Ulardagi elektrolit satxini tashkaridan turib nazorat kilish mumkin.

Akkumulyatorlar ishlaganda xosil bulgan chukindilar elektrodlarni tutashtirmasdan, bak kovurgalari orasidagi bushlikka tuplanadi. Akkumulyator batareyalarni bir-biriga ulash uchun elektrodlar bloki yaxlitblok bulmalariga shunday joylashtiriladiki, bir blokning manfiy bikr tag barmogi kushni elektrodlar blokini musbat bikr tag barmogi bilan yonma-yon turishi kerak. Musbat kutb manfiy kutbga nisbatan asosi buyicha yirikrok buladi. Barmoklardagi bu fark batareyani traktor va avtomobilga notugri ulash xavfini kamaytiradi.

Akkumulyatorlar zaryadsizlanganda elektrolitdagi sulfat kislota mikdori kamayadi va elektrolit zichligi pasayadi. Akkumulyator zaryadlanganda kimyoviy jarayon teskari tartibda ketadi. Bunday xolatda tok, boshka tashki manbadan musbat elektrod orkali manfiy elektrod tomonga utadi.