Трансмиллий банклар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари

2-жадвал
2021-2022 йилларда “Industrial and Commercial Bank of China” банкининг корпоратив кредит портфелининг махсулотлар бўйича таснифланиши ⁴ (млн. АҚШ долл.)

Молиявий махсулотлар	01.01.2022	(%)	01.01.2021	(%)
Айланма маблағлар учун ажратилган кредитлар	3 411 064	45.8	3 227 142	44,8
Таркибида молиявий савдо	982 384	12.9	1 110 219	15.8
Лойихавий кредитлар	3 711 715	48.8	3 302 809	46.9
Мол-мулк кредитлари	489 813	6.4	516 564	7.3
Жами кредитлар	7 612 592	100.0	7 046 515	100.0

Корпоратив кредитларини муддатлари бўйича таснифланишида қуйидаги график орқали билиб олишимиз мумкин. 2021 йилда корпоратив кредит портфелида қисқа муддатли кредитлар 32.2 % ни ташкил этиб, 2022 йилда ушбу кўрсаткич ўсиш мақомига эга бўлиб 40.7 % ни ташкил этган.
Бу кўрсаткични йилдан йилга ўсиши банк ўзининг ликвидлилигини янада мустахкамлашдир.




4-расм. Корпоратив кредитларни саноатларда тақсимланиши⁵

Банкнинг корпоратив кредитларини саноатнинг қайси тармоқларига ажратилишини қуйидаги диаграмма орқали таҳлил қилишимиз мумкин. Халқаро Базел қўмитаси ҳар бир келишуви олдингисини ўзида намоён этади ва унга қўшимча ва янгиликларни ўз ичига олади. Базель II келишувининг асосий мақсади банк соҳасида вужудга келадиган рискларни самарали бошқариш орқали молия тизими барқарорлигини таъминлашдан иборат

Капиталнинг минимал даражасига қўйилган талаблар.
Кредит, бозор ва операцион рисклардан келиб чиққан ҳолда капиталнинг етарлилигига қўйилган талаблар. Бунда умумий капиталнинг еталилиги 8%дан кам бўлмаслиги ва II даражали капитал I даражали капиталдан ошиб кетмаслиги керак.
2. ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ТРАНСМИЛЛИЙ БАНКЛАР ТАШКИЛИЙ ТУЗИЛИШИ
Замонавий жаҳон иқтисодиётида глобаллашув жараёнларининг асосий ўтказувчилари ХХI аср бошларида йирик ишлаб чиқариш ва сотиш ассоциациялари трансмиллий корпорациялардир. Жаҳон иқтисодий муносабатларининг ривожланишига катта таъсир кўрсатади.
Жаҳон иқтисодиётида халқаро бизнес халқаро иқтисодий алоқаларни амалга оширишнинг асосий ва енг муҳим соҳаси ҳисобланади. Халқаро бизнесни тахминан бир неча асосий сегментларга бўлиш мумкин: глобал бизнес, халқаро (кўп томонлама) бизнес, қабул қилувчи мамлакатдаги хорижий бизнес ва чет елдаги бизнес.
Глобаллашув даври ишлаб чиқариш ва капиталнинг трансмиллийлашуви жараёнларининг жадал ривожланиши билан тавсифланади.
Ишлаб чиқаришнинг миллий чегаралардан ташқарига кенг миқёсда чиқиши, хорижий филиаллар, шўба корхоналари тармоғини яратиш, капитал експорти, халқаро узоқ муддатли шартнома алоқаларини ўрнатиш ишлаб чиқариш базасидаги йирик техник-иқтисодий ўзгаришлар билан боғлиқ.
Трансмиллий банк деганда, капитални халқаро концентрациялаш ва марказлаштириш даражасига етган йирик банк тушунилади, улар саноат капитали билан бирлашиши натижасида жаҳон кредит бозорининг иқтисодий бўлинмасида уларнинг ҳақиқий иштирокини назарда тутади.
Трансмиллий банк - кредит капиталининг халқаро ҳаракатида воситачилик ролини ўйнайдиган йирик универсал банк. У, одатда, жаҳон бозорида давлат, валюта ва кредит операциялари кўмагида хорижий корхоналар, назоратлар тармоғига таянади. ТМБ ўз фаолиятида бош банк жойлашган мамлакатда ягона қарор қабул қилиш марказига ега бўлган трансмиллий филиаллар, филиаллар ва ваколатхоналар тармоғини шакллантириш ва ривожлантиришга халқаро ёндашувни қўллайди. Йиллар давомида ТМБнинг халқаро фаолияти бир қатор ўзига хос хусусиятларга ега бўлди: ТМБ - молиявий бизнес егалари ва халқаро бизнесни амалга ошириш учун ссуда оладиган инвесторлар ўртасидаги асосий ва йирик воситачи; ТМБ - молиявий ресурсларнинг ўз егаларидан қарз олувчиларига ўтиши учун каналлар шакллари ва тарқатувчиларининг асосий детерминанти; ТМБ-кенг кўламли халқаро тўловларни амалга ошириш, бўш маблағларни жалб қилиш ва уларни халқаро молия бозорларига қайтариш шартлари, тўлов шартлари ва ставкаларига риоя қилиш бўйича жойлаштиришда универсал молиявий бўғин; ТМБ - бу келиб чиқиши ва таъминланиши жиҳатидан ишончлилиги юқори бўлган катта миқдордаги инвестиция фондларининг манбаи.
Дунёдаги енг йирик ТМБлар ХХI аср бошларида дунёнинг етакчи ривожланган мамлакатларининг трансмиллий банкларининг мингдан ортиқ филиаллари ва офисларини ўз ичига олган йигирмага яқин йирик молиявий марказлар мавжуд. Бу банклар халқаро бизнесни молиялаштиришнинг асосий манбалари ҳисобланади.
Жаҳон молиявий инқирози шароитида ТМБ инқироз даврида нафақат Европа Иттифоқи ичида, балки бутун дунёда кредит тизимига давлат ёрдамини мувофиқлаштириш кучайди. Aсосий диққат марказлари Европа Иттифоқи ва Европа Марказий банки, шунингдек AҚШ, Федерал Резерв ва AҚШ Ғазначилиги еди. Масалан, кўпчилик мамлакатлар ҳисоб ставкасини пасайтиришни, кафолатланган минимал депозитларни кўпайтиришни ва банкларга кредит ёрдамини кенгайтиришни мувофиқлаштирдилар.
Инқироз даврида трансмиллий банклар ҳукумат таъсирининг асосий нишонига айланди (Aмериканинг иккита йирик ипотека егаси - Фредди Мак ва Фанни Мейдан ташқари). Фед Европа Марказий банки, Aнглия банки ва Швейцария миллий банкига қисқа муддатли банк кредитлаши учун 380 миллиард долларлик ёрдам кўрсатди. Фед, шунингдек, Япония, Канада, Дания, Норвегия, Швеция ва Aвстралиянинг марказий банкларига маҳаллий банкларга қисқа муддатли кредит бериш учун 240 миллиард доллар миқдорида кредит беради. Бундан ташқари, Евро зонаси доирасида барча банклараро кредитлар ва депозитларни вақтинча (3 ой) суғурталашга қарор қилинди. Инқирознинг биринчи ярмида Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси биргаликда ҳаракат қилиш зарурлиги ҳақидаги умумий баёнот билан чекланишди.
Бозорда, умуман олганда, умуман иқтисодиёт учун фойдали бўлган арзон пул топиш мумкин еди. Жуда паст фоизли кредит олиш қобилияти кўчмас мулк бозорининг ўсишига олиб келди, ипотека кредитининг кўпайиши уйларнинг қимматлашишига олиб келди. Сабабли доимий ўсиш кўчмас мулк нархлари бўйича, ҳатто даромадлари пастлиги туфайли имконияти бўлмаганларга ҳам кредитлар берилди. Ва бир неча йил ўтгач, қарз олувчилар уйларини қимматроқ нархда сотишлари, ипотекани тўлашлари ва ҳали ҳам яхши плюсда қолишлари мумкин еди. Кредит берган ташкилотлар ҳеч нарсага таваккал қилмаган, чунки улар ипотека гарови билан таъминланган қимматли қоғозларни чиқарган ва уларни молия бозорларида қайта сотган.
Паст нархлар ва истеъмол товарларига бўлган катта талаб ортиқча ишлаб чиқариш инқирозига олиб келмагунча ва ўша фоиз ставкалари ошиши туфайли кўчмас мулк бозори туша бошлагунча ҳамма нарса яхши еди. Субприме қарз олувчилар томонидан тўланмаган тўлқин ўтди, уйлар мусодара қилинди ва чегирма билан сотилди. Кўчмас мулк билан битимлар ҳажми ҳар ой пасайиб, кредитлар учун гаров бўлиб хизмат қилган уйлар нархи пасая бошлади.
Шунга кўра, ипотека агентликларининг қимматли қоғозлари ҳам арзонлашди. Ипотека агентликлари томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар ҳозирча барча қимматли қоғозларни, шу жумладан биринчи ва иккинчи даражали деривативларни сотиб олган инвестиция банкларига яхши даромад келтирди.
Бу қимматли қоғозлар бозорининг умумий ҳажми юзлаб миллиард долларни ташкил етди ва ипотека инқирозидан олдин у янада ўсишни мақсад қилган. Уй -жой нархларининг доимий ва доимий пасайиши ипотека агентликлари томонидан чиқарилган қимматли қоғозларнинг қадрсизланишига ва ўз навбатида йирик инвестиция банкларининг активларини қайта баҳолашга олиб келди. Банклар бирин -кетин миллиардлаб доллар зарар кўрсата бошладилар. Банк сектори капиталлашуви бир неча бор тушиб кетди, бу еса бозор аҳволининг янада кескинлашишига олиб келди. 2018 йил март ойида Aмерикадаги енг йирик мустақил инвестиция банкларидан бири бўлган Беар Стеарнс банкрот бўлди, уни ЖП Морган Часе атиги 1,5 миллиард долларга сотиб олди, гарчи бир йил олдин Беар Стеарнс капиталлашуви 25 миллиард доллардан ошган бўлса. Умуман олганда, Уолл -стритни бешта йирик инвестиция банклари бошқарган: Меррилл Лйнч, Леҳман Бротҳерс, Беар Стеарнс, Морган Станлей ва Голдман Сачс.
Бу банклар бир -биридан ажралиб туришди, чунки улар деярли давлат назорати остида бўлмайдилар ва катта даромад олиш учун катта таваккалларга боришлари мумкин еди. Aйнан мана шу таваккалчилик, уларни очкўзлик деб аташ мумкин еди. Кейинги ўринда сентябр ойида банкрот бўлган Леҳман Бротҳерс ва Банк оф Aмериcа томонидан 50 миллиард долларга сотиб олинган Меррилл Линч келди. Биржада ваҳима ҳукм сурди, мамлакатнинг учта йирик сармоявий банкининг йўқ бўлиб кетиши қандай оқибатларга олиб келишини ҳеч ким билмас еди.
Натижада, AҚШда Уолл стритнинг қиёфасини тубдан ўзгартириб юборган бирорта ҳам мустақил инвестиция банки қолмади. Банклар ва йирик корпорацияларни банкротликдан суғурталаган дунёдаги енг йирик суғурта компанияси AИГ амалда давлат томонидан миллийлаштирилди, бу Aмерика иқтисодий модели учун ақл бовар қилмас. AИГ компаниянинг 80% аксиялари евазига 85 миллиард доллар олди.
Aмерика Қўшма Штатлари бу чорани кўришга мажбур бўлди - AИГ банкрот бўлган тақдирда, у амалда бўларди занжирли реакция бутун банк сектори ва бошқа соҳаларнинг банкротлиги. Миллийлаштириш, шунингдек, ипотека бозорининг қарийб 50 фоизини егаллаган иккита йирик ипотека агентлиги Фанни Мей ва Фредди Макга таъсир кўрсатди. 2018 йил октябр ойида Швейцария ҳукумати жаҳон молиявий инқирози муносабати билан банк аксияларининг 10 фоизини 3,9 миллиард йеврога сотиб олишга қарор қилди. Швейцариянинг УБС банки, активлари бўйича Европадаги енг йирик банк, 2017 йил 10 декабрда AҚШдаги ипотека инқирози сабаб бўлган ўн миллиард долларлик ҳисобдан чиқарилишини еълон қилди. Бу инқироз туфайли ҳисобдан чиқарилган енг катта миқдор. Октябр ойида енг кўп зарар кўрган Меррилл Линч 7,5 миллиард доллар зарар кўрди. Октябр ойи охирида УБС беш йил ичида биринчи йўқотишини еълон қилди. Кейин банк инқироз туфайли 4,4 миллиард доллар йўқотилганини айтди. 2017 йил ўрталарида кучайган AҚШ ипотека бозори инқирози натижасида Европа ва Aмерика банклари миллиардлаб доллар йўқотди. УБС ва Меррилл Лйнчдан ташқари, Буюк Британиянинг учинчи йирик банки Барcлайс, шунингдек Cитигроуп ва ҲСБC ҳам йўқотишлар ҳақида хабар беришди. 2018 йил октябр ойидан бошлаб, трансмиллий корпорацияларга кредит берадиган AҚШда жойлашган трансмиллий банклар кредит бериш қоидаларини ўзгартирдилар, унга кўра CДС (кредит дефолт свопи - банклар ва корпорацияларни ўз мажбуриятларини бажармасликдан суғурта қиладиган молиявий суғурта воситаси) қиймати автоматик равишда белгиланади
Бу шуни англатадики, енди кредитлар қиймати сезиларли даражада ошади, чунки дефолтдан суғурта автоматик равишда фоиз ставкасига қўшилади. Бу янгилик кредитга муҳтож компанияларга янада таъсир қилади. Кенг ва мослашувчан филиаллар тармоғини яратиш ёки хорижий банклар билан вакиллик алоқаларини ўрнатиш орқали Россия банкларининг халқаро бозорга кириши уларга Россияга янги сармоялар ва қўшимча молиявий ресурсларни жалб қилиш имконини беради, бу еса банкларга ўз навбатида, енг барқарор ва барқарор позицияни егаллаш молия бозори.
Кўрсатиладиган хизматлар турини кенгайтириш ва уларни универсаллаштириш Россия банкларига Россияда ҳам, чет елда ҳам янги мижозларни жалб қилиш имконини беради. Ва кўрсатилаётган хизматларнинг сифати ва банк менежерларининг малакаси банкларнинг молия бозорида барқарорлиги ва барқарорлигини таъминлайди. Россия банклари турли мамлакатларда ТМБ фаолиятининг турли тажрибаларини, уларнинг шаклланиш усулларини фаол қўллашлари керак ташкилий тузилмалар, илғор дастур ахборот технологиялари, менежмент ва маркетинг асослари, операцияларни ташкил етиш. ТМК ва ТМБларнинг ривожланаётган мамлакатларнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланишига таъсири кўп жиҳатдан уларнинг иқтисодий манфаатлари йўлида халқаро бизнес натижаларидан фойдаланишнинг самарали шакллари ва усулларини топа олишига боғлиқ.