Transport vazirligi

Tafakkurning oxirgi qismi xulosa chiqarishdir.

Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo‘ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi.
Xulosa chiqarish deb, bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo‘lgan tafakkur shakliga aytiladi.
Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o‘tishdan tashkil topadi. To‘g‘ri xulosa chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo‘lishi, o‘zaro mantiqan bog‘lanishi kerak.
Masalan, «Arastu – mantiq fanining asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki chin mulohazadan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. CHunki bu mulohazalar o‘rtasida mantiqiy aloqadorlik yo‘q.
Xulosa asoslari va xulosa ham o‘zaro mantiqan bog‘langan bo‘lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo‘ladi. Bu qoidalar buzilsa, to‘g‘ri xulosa chiqmaydi. Masalan, «Talaba A – a’lochi» degan mulohazadan «Talaba A – odobli», deb xulosa chiqarib bo‘lmaydi/
Xulosa chiqarishni fikrning harakat yo‘nalishi bo‘yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo‘lib, u xulosa chiqarishning boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish zaruriy xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (to‘liq induksiyani hisobga olmaganda) va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishi, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin.
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan juz’iy bilimga o‘tishning mantiqan zaruriy xususiyatga egaligidir.
Induktiv xulosa chiqarish juz’iy bilimdan umumiy bilimga o’tishga aytiladi. Analogiya xulosa chiqarish bilim juz’iy fikrdan ju’ziy tomon harakatlanishiga aytiladi.
IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish. A E
I D
Xulosa asoslari va xulosadagi tushunchalar terminlar deb ataladi. Xulosaning mantiqiy egasi – S – kichik termin (terminus minor), mantiqiy kesimi – P – katta termin (terminus major), deb ataladi. Xulosa asoslari uchun umumiy bo‘lgan, lekin
xulosada uchramaydigan tushuncha – M – (terminus medius) o‘rta termin deb ataladi. Asoslarda katta terminni o‘z ichiga olgan mulohaza katta asos, kichik terminni o‘z ichiga olgan mulohaza kichik asos deb ataladi.
S – kichik termin;
M – o‘rta termin;(O‘rta termin katta va kichik terminni bog‘lovchi mantiqiy element hisoblanadi)
P – katta termin.
Sillogizmning figuralari va moduslari
Oddiy qat’iy sillogizmning strukturasida o‘rta terminning joylashishiga qarab sillogizmning to‘rtta figurasi farq qilinadi.

1. 
   figurada o‘rta termin katta asosning sub’ekti, kichik asosning predikati bo‘lib keladi.
   

M P AAA AII
S M EAE EIO S - P
A. Hamma sudralib yuruvchilar hayvondir
A. Hamma ilonlar sudralib yuruvchidir А.Hamma ilonlar hayvondir

2. 
   figurada o‘rta termin katta va kichik asoslarning predikati bo‘lib keladi.
   

P M
AEE EAA


S M AOO EIO S - P
A. Hamma xasislar qizg’anchiqdir O Ba’zi yoshlar qizg’anchiqdir
O. Ba’zi yoshlar xasis emaslar

3. 
   figurada o‘rta termin har ikki asosning sub’ekti bo‘lib keladi. M P AAI AII IAI
   

EAO EIO OAO


M S



S - P

E Hech bir musulmon e’tiqodsiz emas

I Ba’zi musulmonlar yoshlardir O Ba’zi yoshlar e’tiqodsiz emas

IV figurada o‘rta termin katta asosning predikati, kichik asosning sub’ekti bo‘lib keladi.

P M AAI AEE


IAI EAO EIO
M S S - P