Tuproq eroziyasi

1.BOB. Tuprok eroziyasi va uning shoʻrlanishi
1.1.Tuproqning tirik tarkibiy kismi tuproq mikroorganizmlari
Tuproqning tirik tarkibiy kismi tuproq mikroorganizmlari(q. Mikroflora), umurtqasiz hayvonlarning koʻpgina guruhlari — eng sodda hayvonlar, chuvalchanglar, mollyuskalar, hasharotlar vakillaridan hamda yerni oʻyuvchi umurtqalilar (yumronqoziq, sichqon, kalamush) va h. k. dan tashkil topgan.
Moddalarning tabiatda aylanishi hamda qayta joylanishi asosida Tuproq morfologiyasi, tarkibi va xususiyatlari profil boʻylab yuqoridan pastga tomon maʼlum qonuniyatga binoan oʻzgarib boradi va tuproq gorizontlarining navbat bilan almashinishida namoyonboʻladi. Shuning uchun bu jarayonlarni bilmay turib insonning hayot kechirish muhitini tashkil etuvchi omillardan biri boʻlgan Tuproq qoplamidan notoʻgʻri foydalanish tuprok eroziyasiga, uning shoʻrlanishi va botqoqlanishiga olib keladi. Tuproqning ifloslanishini kamaytirish uchun qishloq xoʻjaligi. da pestitsidlardan foydalanish qoidalari joriy qilingan. Tuproqshunoslik qishloq xo‘jalik fanlarning negizi bo‘lib, tuganmas boylik va kerakli xom ashyo yetishtiradigan manba-tuproq haqidagi fandir.Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning asosiy vositasi-yer, tuproq bioqatlamining barqarorligi va ekologik holatini saqlab turishda ham kata rol o‘ynaydi. Bo‘lajak agronom-tuproqshunos va agrokimyo mutaxassisligi uchun ishlayotgan xo‘jalik tuproqlarini batafsil o‘rganishi va unumdorligini oshirish tadbirlarini yaxshi bilishi kerak.Tuproqshunoslik-tuproq haqidagi Fan bo‘lib tabiiy jism va ishlab chiqarish vositasi hisoblangan tuproqning kelib chiqishi, tuzilishi, tarkibi va xossalari, unumdorligi va geografik tarqalishi qonunlari o‘rganadi.Tuproq va uning xossalari haqidagi dastlabki tushunchalar qadimgi davrlardan boshlab, dehqonchilik talablari asosida yuzaga kela boshladi. Bu Fan XIX asr oxirlarida rus olimlaridan V.V.Dokuchayev, P.A.Kostichev, N.N.Sibirsev, V.P.Vilyams g‘oyalari tufayli shakllandi va rivojlandi. V.V.Dokuchayev birinchi bo‘lib tuproqning paydo bo‘lish omillari to‘g‘risidagi ilmiy nazariyani yaratdi va tuproq tushunchasiga ta’rif berib, tuproq deganda, suv, havo hamda tirik va o‘lik organizmlar ta’sirida tabiiy ravishda tog‘ jinslarining yuzasining tashqi gorizontlariga aytiladi.Tuproq o‘zining kelib chiqishi bilan boshqa tabiiy jismlardan farq qiladi. V.V.Dokuchayev ko‘rsatilishicha, yer yuzidagi barcha tuproqlar mahalliy ilm o‘simlik va hayvonot organizmlari, ona tog‘ jinslarining tarkibi va tuzilishi maydonning relef iva biologik yoshi kabilarning murakkab ta’siri natijasida paydo bo‘lgan. Tuproqshunoslik fanining asoschilaridan biri N.M.Sibirsev, V.V.Dokuchayevning tuproq haqidagi g‘oyalarini rivojlantirib tuproq haqidagi tushunchaga o‘zining ayrim fikrlarini kiritdi. Uning tuproqqa bergan ta’siri «Tabiiy tuproqlar deganda, qit’alarning yuza qismi hosillari yoki tog‘ jinslarining shunday tashqi gorizontlariga aytiladiki, undagi ekodinamik hodisalar, shu qatlamgacha kirib borpayotgan organizmlarning ta’siri yoki biosferaning tarkibiy qismlaridan yuzaga kelgan jarayonlarning o‘zaro birgalikdagi ta’siri tufayli kechadi. P.A.Kostyachev tuproqning hosil bo‘lishida biologik omillar, ayniqsa
o‘simliklar olami roliga alohida e’tibor beradi va «Tuproq deb, o‘simliklarning ildizlari chuqur kirib boradigan yer yuzasining ustki qatlamini tushunish kerak». Tuproqshunoslik Fani tabiiy ilmiy Fan sifatida geologiya, mineralogiya, fizika, Kime, mikrobiologiya kabi fanlar Bilan bog‘liq holda tuproqni o‘rganadi va rivojlanadi. Tuproqning qattiq fazasi mineral va organik moddalardan tashkil topgan. Tuproqning mineral qismi uning massasiga nisbatan 80-90 % ni tashkil etib, torfli tuproqlarda esa 1-10 % dan iboratdir. Tuproqning mineral qismi quruqlikning yuza qatlamidagi tog‘ jinslarining nurashidan hosil bo‘ladi.Litosferadagi yerning qattiq qobig‘i – magmatik, metamorfik va cho‘kindi jinslardan tashkil topgan. Litosferadagi erigan magma chuqur qatlamlarda yuqori bosim natijasida intruziv (granitlar, silvinitlar, dioritlar va boshqa) jinslarga hamda yer yuziga oqib chiqqan magmaning odatdagi atmosfera bosimi sharoitida qotishi natijasida effuziv (bazaltlar, porfiritlar, tuflar) kabi jinslarni tashkil qiladi.
Tuproq millionlab tirik organizmlar uchun «yashash makoni» va «ishxonasi»dir. Ma`lumotlarga ko`ra bir gramm tuproqda 1,5 milliongacha oddiy mikroorganizmlar yashar ekan. Bir gektar maydondagi tuproqda mayda umurtqasiz hayvonlar soni 12,5 milliondan 2 milliardgacha etar ekan. Bunday xilma–xil va juda ko`p miqdordagi organizmlar tuproqda nafaqat yashaydilar, balki organik moddalarni mineral moddalarga aylantiradilar, tuproqning donadorligi, g’ovakligi, namlikning harakat qilishi tuproq energiyasining yuzaga kelishida xizmat qiladi.
- Tuproq sanitar vazifasini o`tovchi «do`xtirxona»dir. Chunki u yuzasiga tushgan yoki tarkibiga kirgan shox-shabba, barg, o`t-o`lan, o`lgan jonzodlar, ya`ni organik moddalarning atrof-muhitga zararli hid va kasal tarqatishining oldini oladi. Tuproq o`z «oshqozon»ida ularni tezda mineral moddalarga va gumus (chirindi)ga aylantirib yuboradi.
- Tuproq o`simliklarning «oshxona»sidir. Chunki tuprqdagi tirik organizmlar ularga «emishlik» sifatida organik moddalarni parchalab, mineral moddalar (azot, fosfor, kaliy, magniy, kalsiy, va boshqalar), gumus kislotalari, tuzlar, oqsillar va boshqa element va birikmalar bilan ta`minlaydi. Tuproq suvning kichik va katta aylanishini bir me`yorda ta`minlaydi. Chunki tuproq g’ovaklgi, chirindiga boyligi Bilan sug’orma suvlarni yoki atmosferadan tushgan yog’inlarni to`playdi va uzoq muddat ushlab turadi. Bug’simon (par) suvlarni kondensatsiyalab (to`yintirib) oddiy suvga aylantirib beradi. Tuproq, tog’ jinslaridan farqli, hech qachon o`zida me`yoridan ortiq suvni ushlab turmaydi. Ortig’ini esa pastga o`tkazib yoki bug’-lantirib yuboradi. Agarda o`zida nam kam bo`lsa, rastki qatlamdan kappilyar naylar orqali tepaga tortadi.
Tuproq havosi atmosfera havosini mo`tadillashtirib turadi. Qorbonat angidridning birikishi va atmosferaga qaytishi, azot, kislorod va vodorodning to`planishi, oksidlanishi va denitrifikatsiya kabi jarayonlarni amalga oshiradi.
Tuproq «konditsioner» dir. Chunki u quyosh energiyasini yutadi va issiqlikni bir tekisda pastga tomon taqsimlaydi. Mo`tadil temperaturani qishda ham, yozda ham ushlab turushni ta`minlaydi. Tuproq qancha unumdor bo`lsa, unda issiqlik rejimi bir me`yorda ushlab turiladi.
O’zbekiston Yer kurrasidagi eng qadimiy va obod o’lkalardan biri bo’lib, ming yillar muqaddam uning o’rnida buyuk davlatlar, gavjum shaharlar, mustahkam qal’alar, bog`lar, ilm-fan maskanlari bo’lgan.
2013-yil Obod turmush yili deb nomlanishi yoshlarning jismoniy va ma’naviy sog`lom o’sishi, oilani muqaddas bilishi, qadrlashi ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo’lgan, uyg`un rivojlangan insonlar bo’lib yetishi yo’lida barchamizdan aniq maqsadga yo’naltirilgan sa’y-harakatlarni talab etadi.
Xullas, o’lkamiz har jihatdan ham kishilarni hayratga soladi, ularni maftun etadi. Unyng tabiati, boyliklari, ko’rkam vodiylari, kamyob o’simliklariyu hayvonlari ko’pchilikni qiziqtiradi.
O’zbekiston — baland tog`lar va so’lim bog`lar o’lkasidir. Uning sharqiy qismi Tyanshan va Oloy tog` tizmalari bilan o’ralgan. Bu tog`lar respublika territoriyasida g`arb va janub tomonga pasaya borib, tekislikka tutashadi.
Mazkur tog`lar O’rta Osiyoni egallab yotgan qadimgi dengizlar o’rnida bundan taxminan 280—300 million yillar ilgari paydo bo’lgan deb taqmin qilinadi.
Tyanshan tog` tizmasidagi Qorjontog`, Piskom, Chotqol va Qurama tog`lari O’zbekiston territoriyasida bamisoli yelpig`ichdek taralib ketadi.
Farg`ona vodiysining atrofida esa Farg`ona, Oloy va Turkiston tizma tog`lari joylashgan.
Turkiston, Zarafshon va Hisor tog`larining g`arbiy qismi ham O’zbekiston territoriyasida davom etadi. Respublikamizdagi eng baland nuqta Hisor tizmasidagi cho’qqi, u okean sathidan 4,643 metr balanddir.
Tog` oraliqlaridagi vodiylarning barpo bo’lishi ham qiziq. Ular yer po’stining cho’kishi va daryolarning yer ustki qatlamini yuvib ketishi natijasida vujudga kelgan. Chirchiq, Ohangaron, Farg`ona, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarining go’zal jamoli bir-biridan qolishmaydi. Ta’riflashda tengi yo’q shirinshakar mevalarini yegan, orombaxsh bog`lariga kirgan kishi bu o’lkaning bir umr maftuni bo’lib qoladi. U yerlarda so’lim bog`lar, daraxtzorlar va o’tloqlar yal-yal yonadi.
O’zbekiston hududining katta qismi — g`arbiy va shimoli-g`arbiy tomoni tekislikdan iborat. Bular Turon pasttekisligining bir qismi bo’lib, o’tmishda sayoz dengizdan iborat edi. Mazkur pasttekislikda botiqlar ham mavjud. Ana shular orasida Mingbuloq botig`i xarakterli bo’lib, u okean sathidan 12 metr pastdadir. Respublikaning tekislik qismi cho’ldan iborat. Ularning eng yirigi Qizilqumdir. Uning sharqi va janubida esa Mirzacho’l, Dalvarzin, Qarnob, Qarshi, Qoraqalpoq va Yozyovon cho’llari joylashgan. O’zbekistonning shimoli-g`arbiy chekkasida bepoyon Ustyurt platosi yastangan. Unda atrofdagi tekisliklardan ko’tarilib turadigan tik jarliklar mavjud. 
Ishning maqsadi ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi Tabiatda o’simliklar qoplamining taqsimlanishida va osimliklar hayotida tuproqning ahamiyati, hamda tuproqlarning o’ziga xos xususiyatlarini yoritib berishdir.
O’quvchilarda atrof-muhitga bo’lgan munosabatni paydo qilishda ta’limning o’rni beqiyosligini nazarga olib qaraganda o`quvchilarga Tabiatshunoslikka oid fanlarning o’qitilishi, o’qitishning samarador shakllarini qo’llash va ular yangi pedagogik texnologiyalar asosida bo’lishi kerak.

1.2.Tuproq eroziyasi hosil boʻlish omillari

Tuproq eroziyasi eng unumdor yuqori qatlamlari va tuproq osti jinslarining atmosfera yogʻinlari hamda sugʻorish suvlari, shamol va boshqa taʼsirida yemirilish jarayoni. Yuz berish darajasiga koʻra, tabiiy va jadallashgan (yemiradigan) turlarga boʻlinadi. Tabiiy Tuproq eroziyasi nisbatan sekin kechib, tuproq tabiiy hosil boʻlish jarayonida qayta tiklanib turadi. Jadallashgan Tuproq eroziyasi odamning xoʻjalik faoliyati (madaniy oʻsimliklarni oʻstirishda yerdan notoʻgʻri, uquvsiz foydalanish, eroziyaga qarshi tadbirchoralarga rioya qilmay yerlarni oʻzlashtirish, sugorish, chorva mollarni boqish, oʻrmonzorlarni yoʻq qilish, qurilish ishlarini olib borish va boshqalar) natijasida yuz berib, tuproq unumdorligini sezilarli darajada pasaytirib yuboradi.
Tuproq eroziyasi, asosan, relyefi notekis — pastbaland, eroziya bazisi (maʼlum bir joyning m hisobida dengiz sathidan balandligi bilan suv kelib quyiladigan yerning dengiz sathidan balandligi oʻrtasidagi farq) katta boʻlgan yerlarda boshlanadi. Tuproq eroziyasi hosil boʻlish omillariga koʻra, suv, shamol, sanoat, abraziya, yaylov, mexanik Tuproq eroziyasi va turlarga boʻlinadi.
Suv eroziyasining boshlanishi va kuchayishi relyefi tuzilishi bilan bogʻliq boʻlib, odatda, yer yuzasining nishabligi 1 — 1,5° dan oshganda yuz bera boshlaydi (sugʻoriladigan yerlarda sugʻorish eroziyasi yuz beradi). Suv eroziyasi yemirilish jarayonida tuproq zarrachalarining boʻlaklarga boʻlinish va qayta joylashish usuliga koʻra, yuvilish eroziyasi, jilgʻa va jarlanish eroziyasiga boʻlinadi. Yuvilish eroziyasi tuproqqa singib ulgurmagan suvning oqimi taʼsirida vujudga kelib, tuproq qatlamining nisbatan bir tekisda yuvib ketishi bilan tavsiflanadi. Jilgʻa eroziyasi jilgʻa suvining oqimi taʼsirida uncha chuqur boʻlmagan oʻydimchuqurliklar hosil boʻlishi va bilan yuz beradi va buni odatdagi yerga ishlov berish bilan bartaraf etish mumkin. Jarlanish eroziyasi suv eroziyasining bir turi boʻlib, suv oqimining tor oʻzanda toʻplanib oqishi, tuproqning vertikal yemirilishi va yuvilishi natijasida vujudga keladi. Suv taʼsirida yerning yuzasida oʻpqonlar paydo boʻladi. Bir kdncha vaqtdan soʻng bu oʻpqonlar yemirilib jarliklar hosil boʻladi.
Oʻzbekistonning sugʻorma dehqonchilik zonasida suv eroziyasi namlik bilan yetarli taʼminlangan (yillik yogʻinsochin miqdori 350–400 mm dan yuqori) va yarim taʼminlangan (yillik yoginsochin miqdori 200–300 mm) lalmikor yerlarda hamda tipik va toʻq tusli sur tuproqlarda, qisman togʻ oldi va togʻ etagi qiyaliklarida (mas., Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida; umumiy maydoni 969,4 ming ga) tarqalgan.
Shamol eroziyasi (deflyatsiya) 2 xil boʻladi: tezligi uncha katta boʻlmagan shamolning tuproq mayda zarrachalarini uchirib ketishidan kelib chiquvchi oddiy va katta tezlikdagi shamol tufayli vujudga keluvchi toʻzonli boʻron. Shamol eroziyasi sugʻoriladigan yerlarga katta ziyon yetkazadi (Markaziy Fargʻona, Buxoro vohasi, Qarshi choʻli, Qoraqalpogʻistonning gʻarbiy zonalarida, um. maydoni 1,8 mln.ga). Shamol eroziyasiga, relyefdan qatʼi nazar, asosan bir yoʻnalishda esadigan kuchli shamol, tuproqning yengil mexanik tarkibi va shoʻrlanganligi, sugʻoriladigan yer maydonlarning tabiiy sharoitga nomuvofiq yirikligi hamda oʻrmon daraxtzorlari mintaqasining yoʻkdigi yoki qoniqarsiz axvoldaligi sabab boʻladi.
Tuproq eroziyasining , shuningdek, ishlab chiqarish. va odam faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan quyidagi turlari ham uchraydi: sanoat eroziyasi — foydali qazilmalarni qazish (ayniqsa, ochiq usulda), uyjoy, ishlab chiqarish. binolari va yoʻl qurish, gaz hamda neft quvurlarini oʻtkazish natijasida sodir boʻladi (qarang Yer rekultivatsiyasi); abraziya — daryo va boshqa suv qavzalari qirgʻoqlarining yemirilishi tufayli haydalma yer, yaylov maydonlari qisqaradi va suv havzalarini loyqa bosadi. Yaylovlarda ortiqcha chorva boqish yaylov eroziyasiga sabab boʻladi. Mexanik eroziya har bir zonaga xos tuproqning qayta tiklanish imkoniyati darajasini hisobga olmay turib, oʻta ogʻir traktorlardan keng foydalanish natijasida yuz beradi. Mexanik eroziya taʼsirida tuprok, strukturasi buziladi, uning suvfizik xususiyatlari, shuningdek, tuproq hosil boʻlishining asosiy omillaridan boʻlgan biologik faollik yomonlashadi.

Eroziya haqida tushuncha.Tuproq eroziyasi- Tuproq qoplamini yo'q qilish jarayoni. Tuproq eroziyasi tuproq massasini olib tashlash, uzatish va qayta joylashtirishni o'z ichiga oladi. Vayron bo'lish omiliga qarab, suv va shamolga bo'lingan eroziya (deflyatsiya).

Suv eroziyaeritma, yomg'ir yoki sug'orish suvi ta'sirida tuproqni yo'q qilish.
Tuproqqa ta'sir qilish xarakteriga ko'ra suv eroziyasi tekis va chiziqli bo'linadi.
Yassi (sirt) eroziya- yomg'ir va tuproq yonbag'ridan oqib tushayotgan eritma suvi oqibatida tuproqning yuqori ufqini tozalash. Er usti eroziyasi mexanizmi yomg'ir tomchilarining halokatli ta'sir kuchi va yomg'ir va erigan suvlarning oqib tushishi bilan bog'liq.
Chiziqli (jarlik) eroziya- nishabda pastga oqib tushadigan yanada kuchli suv oqimi bilan tuproqning chuqurlashishi. Chiziqli eroziyaning birinchi bosqichida chuqur chiziqli eroziyalar (20-35 sm gacha) va burmalar (chuqurlik 0,3-0,5 dan 1-1,5 m gacha) hosil bo'ladi. Ularning keyingi rivojlanishi jarliklar paydo bo'lishiga olib keladi. Chiziqli eroziya tuproqning to'liq yo'q qilinishiga olib keladi.
Tog'li hududlarda suv eroziyasining oddiy shakllari rivojlanishi bilan birga toshqinlar (sellar).Ular kuchli qor erishi yoki kuchli yomg'irdan keyin hosil bo'ladi, yuqori tezlikda harakatlanadi va mayda tuproq, tosh va katta toshlar ko'rinishida juda ko'p miqdordagi materialni olib ketadi. Ular bilan kurashish toshqinga qarshi maxsus inshootlarni qurishni talab qiladi.
Rivojlanish sur'ati geologik (normal) va tezlashtirilgan eroziyani ajratib turadi.
Geologik (normal) eroziya -Tuproq hosil bo'lganda tuproq yo'qotilishi qoplanadigan tabiiy o'simlik bilan qoplangan tuproq yuzasidagi zarralarni yuvishning sekin jarayoni. Ushbu turdagi eroziya hamma joyda uchraydi, deyarli hech qanday zarar etkazmaydi va tuproqni himoya qilishni talab qilmaydi.
Tezlashtirilgan eroziyatabiiy o'simlik olib tashlanganida, tuproq noto'g'ri ishlatilganda yuzaga keladi, buning natijasida eroziya tezligi keskin oshadi. Ushbu turdagi eroziya tuproq unumdorligining pasayishiga olib keladi. , ba'zan tuproq qoplamini to'liq yo'q qilish uchun va tuproqni himoya qilishni talab qiladi.
Shamol eroziyasi (deflyatsiya)shamol ta'siri ostida tuproqni yo'q qilish. Parchalarning kattaligiga qarab, ular shamol tomonidan to'xtatilgan holatda, spazmodik va sirt bo'ylab siljish orqali amalga oshiriladi. Chang (qora) bo'ronlar va kundalik (mahalliy) deflyatsiya mavjud.
Changli matkaphar 3-20 yilda bir marta takrorlanadi, tuproq qatlamining 15-20 sm gacha ko'tariladi. Bunday holda, tuproqning katta zarralari turli xil to'siqlarga va relefning pasayishiga qarab kichik masofalar bo'ylab harakatlanadi. Tuproqning eng mayda zarralari (<0,1 и <0.001 мм) в виде воздушной суспензии перемещаются на десятки, согни и даже тысячи кило­метров.
Kundalik deflyatsiyasekinroq, lekin muntazam ravishda tuproqni yo'q qiladi. Bu o'zini otning eroziyasi va qorli shamol shaklida namoyon qiladi. At ot eroziyasituproq zarralari havoning yuqori ko'tarilgan va aylanuvchi (turbulent) harakati bilan ko'tariladi va qachon esayotgan qorular shamol tomonidan tuproq yuzasida siljiydi yoki spazmodik ravishda tuproqdan kichik balandlikda harakatlanadi.
Qatlamli va keskin harakat paytida zarralar bir-biriga urilib, siljiydi, bu ularning yo'q qilinishini kuchaytiradi. Bu deflyatsiyaning kuchayishiga yordam beradi.
Eroziya zonalari.Suv eroziyasi eng ko'p kulrang o'rmon tuproqlari, chernozem, kashtan, тайga-o'rmon zonasining qishloq joylarida, tog'li hududlarda uchraydi.
Shamol eroziyasi asosan namlik kam bo'lgan va nisbiy namligi past bo'lgan hududlarda tarqalgan: beqaror namlantirish joylarida, qurg'oqchil joylarda, cho'l va yarim cho'llarda.
Eroziyaning ekologik oqibatlari. Ichidaeroziya tuproq unumdorligining pasayishiga olib keladi (er osti suvlari va deflyatsiya bilan) yoki tuproq qoplami to'liq yo'q qilinadi (chiziqli suv eroziyasi bilan). Hosildorlikning pasayishi eng unumdor yuqori qatlamni bosqichma-bosqich olib tashlanishi va kam hosildor pastki ufqlarning haydaladigan gorizontga jalb qilinishi bilan bog'liq. Tug'ilishning pasayish darajasi yuvish darajasiga bog'liq. Eroziya natijasida tuproqning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari yomonlashadi. Gumusning tarkibi va ta'minoti kamayadi, uning sifat tarkibi ko'pincha yomonlashadi, ozuqa moddalari (azot, fosfor, kaliy va boshqalar) va ularning harakatchan shakllari bilan ta'minlash kamayadi. Tarkibiy holati va tarkibi yomonlashadi, g'ovakliligi pasayadi va zichligi oshadi, bu suv o'tkazuvchanligining pasayishiga, suv oqimi oshishiga va o'simliklarda mavjud bo'lgan namlik va namlik zaxiralarining pasayishiga olib keladi. Yuqori gumus va tarkibiy qatlamning yo'qolishi tuproqlarning biologik faolligining pasayishiga olib keladi: mikroorganizmlar va mezofauna soni kamayadi. tuproqlarning mikrobiologik va fermentativ faolligini pasayishi.
Bundan tashqari, suv eroziyasi bir qator boshqa noxush hodisalar bilan birga keladi: eritma va yomg'ir suvlarining yo'qolishi, tuproqdagi suv zaxiralarining pasayishi, maydonlarning to'kilishi, daryolarning qurishi, sug'orish va drenaj tizimlari, boshqa suv havzalari, yo'llar tarmog'ining uzilishi va boshqalar.
Oxir oqibat, eroziyalangan tuproq unumdorligining yomonlashishi qishloq xo'jaligi o'simliklari hosildorligining pasayishiga olib keladi.
Shartlareroziya rivojlanishi.Farqlang tabiiyva ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlareroziya rivojlanishi. Birinchi holda, tabiiy sharoitlarning o'zi eroziya jarayonlarining namoyon bo'lishiga moyil bo'ladi. Ikkinchi holatda, erning noto'g'ri ishlatilishi odamlar tomonidan eroziyaga olib keladi. Tabiiy sharoitlarga iqlim (yomg'ir tomchilarining soni, zichligi va kattaligi; qor qoplamining qalinligi va erishi intensivligi), topografiyasi (tikligi, uzunligi, shakli va yon bag'irining ochilishi), hududning geologik tuzilishi (tog 'jinslari tabiati, ularning eroziyaga, eroziyaga va deflyatsiya, zich qatlamli jinslarning mavjudligi), tuproq sharoitlari (zarrachalar hajmining tarqalishi, tuzilishi, yuqori ufqning zichligi va namligi) va o'simlik qoplami (o'simlik qoplamining mavjudligi va tabiati, çimning mavjudligi va dstilki).

4. 
   Tasniflasheroziyalangan tuproqlarning diagnostikasi.
   

Eroziyalangan tuproqlarni tashxislashda suv yoki shamol eroziyasi rivojlanishi paytida qaysi tuproq ufqlari buzilganligi hisobga olinadi, buning natijasida haydaladigan qatlam hosil bo'ladi va uning unumdorligi nimada.
Quyida tuproqning asosiy turlari uchun turli darajadagi eroziya mavjud bo'lgan tuproqlarning diagnostikasi keltirilgan.
Sod-podzolik va och kulrang o'rmon tuproqlari
Biroz yuving - -shudgorlash gorizontning yuqori qismiga ta'sir qiladi A 2 B. haydaladigan qatlam sezilarli darajada aniqlangan va jigarrang tusga ega, tuproq yuzasida nodir bo'shliqlar tarmog'i mavjud; yumshoq qiyaliklarda yotish (nishab 3 ° dan oshmasligi kerak).
O'rta yuvilgan- B va B gorizontallari sug'oriladigan maydonlarda to'liq yoki qisman qatnashadi, haydaladigan erlarning rangi jigarrang va aniq rangga ega; tuproq yuzasi tez-tez uchraydigan jarliklar tarmog'i orqali yuviladi; Nishab yonbag'irlarida (3-5 0 gacha).
Kuchli yuvilgan -- IK ufqining o'rta yoki pastki qismi alohida uchastkalarda 5-8 ° gacha bo'lgan qiyalikli egiluvchan tog 'yonbag'irlarida ekilgan; tuproq yuzasi jigar rang va kuchli ifloslik bilan ajralib turadi.
Kulrang va to'q kulrang o'rmon tuproqlarikamida 20-25 sm shudgorlash chuqurligi bilan, gumus gorizontining dastlabki qalinligi (A 1, A 2) 30-40 sm.
Biroz yuvingchirindi gorizontlari boshlang'ich quvvatning 1/3 qismidan ko'prog'ini yuvib yuboradi, AOV gorizonti haydaladigan erlarda unchalik yoki unchalik ishtirok etmaydi, haydaladigan er yuzasida kichik bo'shliqlar mavjud.
O'rta yuvish -chirindi qatlami haydaladigan erlarda 1/3 dan ko'prog'ini yuvib yuboradi, B1 gorizontalning yuqori qismi qatnashadi, haydaladigan qatlam jigarrang tusda bo'ladi.
Gialuronik--gumus qatlami butunlay yuvilib ketadi, haydaladigan qatlam asosan B ufqlari bilan ifodalanadi va jigarrang rangga ega.
Chernozem tuproqlari
A. Barcha pastki tiplarning qudratli va o'rta quvvatli chernozemalari, doimiy shudgorlash chuqurligi kamida 22 sm, gumus gorizontining boshlang'ich qalinligi (A ^ Bj)\u003e 50 sm.
Biroz yuving -- A gorizonti 30% yuviladi, haydaladigan qatlam yuvilgan tuproqdan rangi bilan farq qilmaydi; tuproq yuzasida mayda-chuyqalar bor.
O'rta yuvish -ufq A ning yarmidan ko'pi yuvilib ketgan; haydaladigan qatlam jigarrang tusga ega.
Yuvilgan - A va qisman B gorizontidan to'liq yuvilgan; haydaladigan qatlam jigarrang yoki jigarrang bo'lib, cho'ziluvchanlik va qobiq hosil bo'lish moyilligi bilan ajralib turadi. B. Oddiy, oddiy va janubiy chernozemalar, shudgorlash chuqurligi kamida 20 sm, gumus ufqlarining qalinligi 50 sm gacha.
Biroz yuving -gumus gorizontining dastlabki qalinligidan 30 sm gacha yuvilgan; ufqning kichik bir qismi B1 haydaladigan erlarga jalb qilingan
Srednesmytyggumus gorizontlari 30-50% ga yuvilib ketadi, shudgorlash paytida yoki ufqning katta qismi B) haydaladigan qatlamda bo'ladi, ikkinchisi o'tish gorizontiga tushadi.
Chiqindi- gumus ufqlarining ko'p qismi yuviladi, B1 gorizontining bir qismi shudgorlanadi va haydaladigan erlarning rangi zoti rangiga yaqin bo'ladi.
Kashtantuproq
Biroz yuving- chirindi gorizontining dastlabki qalinligining 30% gacha yuviladi (A-B |). B ufqining yuqori qismi haydaladigan erlarga jalb qilingan.
Yuvilishi mumkin -a va B 1 gorizontlarining qalinligidan 30-50% shudgorlanganda yuviladi, yoki B1 gorizontalning barchasi haydaladigan qatlamga kiradi.
Chiqindichirindi qatlamining katta qismi yuvilib ketadi, ufqda haydaladigan erlarning rangi ota-ona tuprog'ining rangiga yaqinlashadi.
Tuproqni eroziyadan himoya qilish choralari. Tabiatdagi suv va shamol eroziyasi ko'pincha bir-biri bilan bog'liq. Bu eroziyaga qarshi chora-tadbirlarni ishlab chiqishda hisobga olinadi. Tuproqni eroziyadan himoya qilish uning rivojlanishiga yo'l qo'ymaslik uchun profilaktika choralarini va eroziyani allaqachon ishlab chiqilgan joyni yo'q qilish choralarini o'z ichiga oladi.
Tuproqni suv va shamol eroziyasidan himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tashkiliy, iqtisodiy, agrotexnik, o'rmon meliorativ holatini va gidrotexnik tadbirlarni o'z ichiga oladi.
Eroziyaga qarshi tadbirlar rejasini tuzish va uning bajarilishini ta'minlash amalga oshirish (erlarni oqilona taqsimlash, ekinlarni almashlab ekish, yaylovlarni dehqonchilik qilish, chorvachilikni boqishni tartibga solish va boshqalar)
Agrotexnika tadbirlarifitomelioratsiya usullarini o'z ichiga oladi (ko'p yillik o'tlar bilan almashlab ekish, band bo'lgan toza bug'larni almashtirish, si deralva orqa sahna), eroziyaga qarshi ishlov berish (gorizontal ishlov berish, konturlash, ekish va tuproqni o'stirish, shag'al, sterpa va ekin qoldiqlarini saqlash bilan shudgorlash), qorni ushlab turish va qor erishini tartibga solish (o'rmon kamarlari va qanotlari, qorni shudgorlash) .
Meliorativ choralaro'rmon to'siqlarini yaratishga asoslanadi (shamoldan saqlovchi va yam-yashil o'rmon kamarlari, yon bag'irlari bo'ylab o'rmon to'siqlari va buta chiziqlar va boshqalar).
Gidrotexnika faoliyatiular boshqa usullar eroziyani oldini olishga qodir bo'lmagan holatlarda qo'llaniladi va qiyalik oqishini ushlab turuvchi yoki tartibga soluvchi gidrotexnik inshootlarni yaratishga asoslangan (terasli qiyaliklar, buldozerlar bilan tekislangan jarliklar, jarlik yonbag'irlarini saqlab qolish).
Tuproqni himoya qilish choralari tizimi qishloq xo'jaligining zonaviy xususiyatlarini va eroziyaning paydo bo'lishi uchun tabiiy sharoitlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Eroziyaga qarshi chora-tadbirlarning o'ziga xos tarkibi, avvalambor, hududni ho'llash xususiyatlari, vegetatsiya davomiyligi, relef sharoiti, eroziyaning keng tarqalgan turlari va tuproqlardan foydalanish yo'nalishi bilan belgilanadi.
Shunday qilib, eroziya jarayonlarining asosiy salbiy natijasi tuproq qalinligining pasayishi, yuqori unumdor yuqori gorizontlarning yo'q qilinishi va ularni ota-jinslarga qadar bir oz unumdor pastki tuproq qatlami bilan almashtirishdir. Bir necha asrlar davomida shakllangan tuproq qoplamasi qisqa vaqt ichida turli xil atrof-muhit funktsiyalarini va ulardan eng muhim mahsuldorligini yo'qotadi. Eroziya jarayonlarining rivojlanishining asosiy sababi - erdan agrofitotsenotik himoyasiz tizimsiz foydalanish. Qishloq xo'jaligining landshaft tizimidagi eroziyaga qarshi asosiy chora-tadbirlar: o'rmon meliorativ, agrotexnik, gidrotexnik va tashkiliy-iqtisodiy.
Suv eroziyasi tekis va chiziqli bo'linadi.
Yassi eroziya - bu harakat paytida sayoz oqimlar va teshiklar tarmog'ini tashkil etadigan eritma va yomg'ir suvlarini drenajlash paytida tuproqning yuqori ufqlarini yonbag'irlarda yuvilishi. Bunday eroziya deyarli sezilmaydi, ammo namoyon bo'lish miqyosi tufayli halokatli xarakterga ega.
Chiziqli eroziya - chuqurlikdagi jarliklar va chuqur jarliklar paydo bo'lishi bilan jarlikning chuqurlashishi. Ushbu eroziya qiyalikning tor qismlarida to'plangan katta suv oqimi tufayli yuzaga keladi. Ular tuproqlarning to'liq yo'q qilinishiga olib keladi.
Sug'orish eroziyasi - suv eroziyasining bir turi. Sug'orish eroziyasi bilan tuproqning eroziyasi va eroziyasi sug'orish suvi bilan sodir bo'ladi. Tog'li hududlarda kuchli qor erigan yoki kuchli yomg'irdan keyin toshqinlar paydo bo'ladi, shu davrda toshli tosh massasi (mayda tuproq, shag'al, suv bilan har xil o'lchamdagi toshlar) tog'lardan tog 'etaklariga o'tadi.