Tuproq kimyosi

44-jadval
Sulfatlar sinfiga kiruvchi minerallar

Minerallarning nomi	Formulasi	Minerallarning nomi	Formulasi
Angidrit	CaSO4	Geksagidrat	MgSO46H2O
Anglezit	PbSO4	Gips	CaSO42H2O
Arkanit	K2SO4	Glazerit	Na2SO4K2SO4
Astraxanit	NaSO4MgSO44H2O	Glauberit	Na2SO4CaSO4
Barit	BaSO4	Kainit	KCI MgSO43H2O
Berkeit	Na2CO32Na2SO4	Kizerit	MgSO4H2O
Vantgoffit	3Na2SO4MgSO4	Sheenit	K2SO4 MgSO46H2O
Lilanterit	FeSO47H2O	Epsomit	MgSO47H2O
Mirobilit	Na2SO410H2O	Yarozit	Kfe3(SO4)2(OH)6
Tenardit	Na2SO4	Xalkantit	CaSO45H2O
Tselestin	SrSO4

R.X.Aydanyan ma’lumotlariga ko‘ra, S ko‘pchilik tuproqlarning 0-20 sm qatlamida quyidagi miqdorlarda tarqalgan:

45-jadval
Tuproqlarda oltingugurtning miqdori. %

Tuproqlar	0-20 sm
	Yalpi	Organik oltingugurt yalpiga nisbatan
Chimli podzol	0,028	74,7
Torf	0,356	80,9
Tipik qora	0,058	77,6
Qizil	0,050	82,3
O‘tloqi-allyuvial	0,050	89,5
Sariq	0,031	86,5

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bu sho‘r bo‘lmagan tuproqlar tarkibida yalpi S miqdori uncha ko‘p emas, 0,028 dan 0,05 % gacha bo‘lib, eng ko‘p miqdori qora tuproqlarga to‘g‘ri keladi.
Organik tuproq hisoblangan torfli tuproqlarda 0,36 % tashkil qiladi. Bu tuproqlarda mineral formadagi oltingugurt uning yalpi miqdorining 14-25 % ni tashkil qiladi, qolganlari esa organik oltingugurtga to‘g‘ri keladi.
Oltingugurtning tuproqdagi formalari va roli oltingugurtli ozuqalar, ya’ni mineral o‘g‘itlar kam o‘rganilgan bo‘lib, bu sohadagi ma’lumotlar juda oz. O‘zbekiston sug‘oriladigan yerlarining 50 % ga yaqin miqdori sho‘rlangan. Bu tuproqlarda yuqoridagi jadvalga teskari miqdorda oltingugurt 70-80% ga yaqin. Uning organik miqdori esa ancha kam.
Sho‘r tuproqlarda oltingugurt miqdori ko‘p bo‘lib, u Ca, Mg, Na, Fe kabi kationlar bilan birikkan. Ayniqsa Na₂SO₄ tuzi sho‘r tuproqlarimizda umumiy tuzlar miqdorining 60-70 % ini tashkil qiladi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, gipsli, arzikli maxsus tuproq guruhlarida SO₄ miqdori Ca, Mg bilan birikkan holda, ya’ni gips, epsonit formalarida alohida qatlamlarda 40-50 % gacha yetadi. Shu boisdan, ya’ni mineral formadagi S ning ko‘pligidan bo‘lsa kerak. Arid o‘lkalarida S ni o‘g‘it tariqasida o‘rganishga e’tibor deyarli yo‘q.
O‘simliklar esa S ni tuproqdan SO₄^-2 holda, atmosferadan esa SO₂ holda singdiradi.
F.Piraxunova (1999) ma’lumotlariga ko‘ra uchlamchi davr qizg‘ish yotqiziqlar ustida shakllangan va eroziyaga uchragan tipik bo‘z tuproqlarda yerga solingan, oltingugurt eroziyaga uchramagan tuproqlarda eroziyalangan tuproqqa nisbatan ko‘p o‘zlashtirilganligi aniqlandi.
S-asosan o‘simlik bargida, mevasida, ko‘p bo‘lib, oqsil moddalari tarkibiga kiradi. O‘simlik tarkibidagi moddalar almashinishida esa SO₄^-2, SO₂ lar qaytariladi va organik birikmalar hosil qilishda qatnashdi.
Oltingugurt o‘simlik oqsilining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Vestarman ma’lumotlariga ko‘ra, beda S ga juda sezgir o‘simliklardan bo‘lib, uning hosildorligi o‘zining tarkibidagi (qo’riq massasiga nisbatan) S ni miqdori 0,25-0,20 % bo‘lganda eng yuqori darajalarga yetadi.
Tomas, Xendrik ma’lumotlariga ko‘ra, organik moddalarni sintezida qatnashmagan S o‘simlikda sulfatlar tariqasida to‘planishi mumkin. Bularning ma’lumotlariga ko‘ra organik oltingugurt o‘simlik bargida 0,2-0,4 % gacha bo‘lib, mineral formadagi miqdorlari esa har xil bo‘lishi mumkin. Har xil o‘simliklar tarkibida ularning hosildorlik darajasiga qarab oltingugurt miqdori, aynan shu o‘simlikdagi fosfordan ham ko‘p va oz bo‘ladi.
Demak, o‘simlikdagi oltingugurtga bo‘lgan ehtiyojdan ham ayrim hollarda ortadi. Bu kabi ma’lumotlarni quyidagi jadvaldan ko‘rishimiz mumkin.
46-jadval.