Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Qo‘ng‘ir yarimsahro tuproqlar 
A-AV-Vsa-Vl-Sda so‘r qo‘ng‘ir 
rangli, donador emas, kuchsiz qatlamli, gumus gorizontidan iborat. 
S.G.Gmelin (1768), P.A.Pallas (1778), V.V.Dokuchayev (1900), 
N.A.Dimo, V.A.Keller, N.N.Bolishev, V.A.Nosin, N.A.Nogina tomonidan 
tarqalishi, genezisi, xossalari o‘rganilgan va tasnifi ishlab chiqilgan. 
Bu tasnifdagi tuproqlar tekisliklarda soz va sozsimon, dengiz, ko‘l, 
daryo yotqiziqlarida hosil bo‘lgan. Qattiq tog‘ jinslarining elyuviy- 
delyuviyida ham hosil bo‘ladi. Quruq kontinental subboreal bioiqlimda, 
yozda 21-27°S, qishda 10-15 °S, yillik yog‘in miqdori 100-250 mm, yog‘in 
miqdoridan bo‘g‘lanish 4-5 barobar ko‘proq. O‘simlik qoplami 20-40% 
tipchak, buyurg‘un, kukpek, sho‘ralar, juzg‘un va efemerlardan iborat. 
Biomassa 100 s/ga, shundan 7 ts/ga yer yuzida, ildizlari esa 65 s/ga 
ni tashkil qiladi. Profilida A qatlam ikki qismga, yuzadagi 2-4 sm 
qalinlikdagi g‘ovakli qatlam, uning tagida yumshoq qatlam g‘ovak, och-
qo‘ng‘ir 12-15 sm, so‘ngra esa ochroq donador-yong‘oqsimon tuzilishdagi, 
karbonatli 25-40 sm qalinlikdagi Vsa qatlam, Bcs – gipsga boy, ammo 
yumshoqroq, S -karbonat, gips, tuzlarga boy ona jins qatlamidan iborat. 
Bu tuproqlar sho‘rtob bo‘lganligi uchun profili tabaqalangan, A 
qatlam loydan holis bo‘lib, Fe va A1 kam, ammo Si birikmalariga boy. 
Gumus miqdori 1,0-2,5%, 30-100 t/ga singdirish sig‘imining asosiy 
qismini Sa va Mg tashkil qiladi, Na esa 1-14%. Loy zarrachalari esa, AV 
qatlamida to‘planadi. Qo‘ng‘ir tuproqlar Yevroosiyo, Shimoliy Amerika va 
Markaziy Osiyoda tarqalgan bo‘lib, chorvachilikda yaylov va g‘alla 
ekinlarini yetishtirishda foydalaniladi. 
Yarimgidromorf tuproqlar -
o‘tloqi qo‘ng‘irlari pastdan, suv 
irmoqlarida hosil bo‘ladi. Qo‘ngir tuproqarga nisbatan gumusli, AV 
qatlami 25 sm qalinlikni tashkil etadi. Gumus 2-3% ni tashkil qiladi. 
Bo‘z tuproqlar 
och tusli, yumshoq, karbonatli sahro, yarimsahro, 
subtropik quruq bioiqlimda, tabaqalangan kesmali tuproqlardir. Bo‘z 
tuproqlar S.S.Neystruyev (1909), N.A. Dimo, L.I. Prasolov, A.I. Bessonov, 
A.N. Rozanov tomonidan har tomonlama o‘rganilgan bo‘lib, Yevroosiyo, 
Afrika, Janubiy va Shimoliy Amerikada keng tarqalgan. Umumiy maydoni 
205,9 mln ga, tog‘larda esa 52,5 mln. gektar. O‘rta Osiyo va Zakavkazyeda 
tarqalgan. Allyuvial, prollyuvial, dellyuvial soz va sozsimon yotqiziqlar 
ustida, quruq subtropik iqlimda qishi 2-5 °S , yozi esa +26 + 30 °S, yil 
davomida iliq kunlar 170-245, harorat yig‘indisi 3400-5800 °S, yog‘in 
miqdori 1000-1700 mm ni tashkil qiladi. Qattiq tog‘ jinslarining elyuviy va 
delyuviyida hamda turli rangdagi yotqiziqlar ustida ham hosil bo‘ladi. 
Biomassa 120-150 s/ga, yer ustida 15-25 s/ga, ostida esa 100 s/ga. 
Profilning tuzilishi A-12-17 sm, AV-15-26, Vsa-60-100 sm, VS-1,5-2,0 m 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
143 
gips birikmalaridan iborat. Gumus 1,0-3,5%, singdirish sig‘imi 16 mg 
ekv/100 g, gumus zahirasi 50-160 t/ga. Balandlik, o‘simlik qoplami va 
boshqa xususiyatlariga binoan uch tipchaga: och, tipik, to‘q tusli bo‘z 
tuproqlarga ajratilgan. Bu tuproqlar paxtachilik, bog‘dorchilik, g‘allachilik, 
sabzavot - polizchilik va chorvachilikda foydalaniladi.