Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Bt+BCa-Cca, 
yuvilgan – A(A’)-AB-Bt-BCa-Cca, tipik – A(Ar+A)-AV-
VSsa-Ssa. 
Oddiy yuqoridagiga o‘xshash, janubiysi esa – A(Ar+A)-

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
138 
AV(AVSa)-VSa-VSSa-Cca-Ccs-C
SO4. Qora tuproqlarning hosil bo‘lishi 
davri 10-12 ming yil, gumus qatlamlisi esa ming yil, uning tagidagi 
qatlamlar esa 7-8 ming yil davomida hosil bo‘lgan. 
O‘tloqi qora tuproqlar 
yarim gidromorf bo‘lib, qora rangli, gumus 
moddalariga boy, kesma tuzilishi –A-AV-VSA-S, yer osti suvlari 3-7 m 
pastda joylashgan bolib, cho‘l o‘simliklari tagida hosil bo‘ladi. Bu 
toifadagi tuproqlar N.P.Belov, Ye.V.Lobova tomonidan o‘rganilgan. 
G‘arbiy Sibir, Rus tekisligida esa N.V.Orlovskiy (1946), N.I.Bazilevich 
(1953), N.I.Bogdanov (1976), B.P.Axtirsev (1960), Ye.M.Samoylova 
(1981) o‘rgangan. Profilning morfologik tuzilishi qora tuproqlarga 
o‘xshash, ammo chuqurlashgan sari namligi, temir, marganes 
moddalarning dog‘lari va gley birikmalarining miqdori ko‘payib boradi. 
Gumus zahirasi 500-650 t/ga, singdirish sigimida Mg miqdori 30-50 %, 
g‘ovaklik 55-65%. 
Bryunizemlar 
qo‘a tuproqlarga o‘xshash, yuqori qatlami yuvilgan, 
teksturali past qatlamlari gleylashgan, sizot suvlari 1,5-5 m chuqurlikda 
joylashgan. By tuproqlar preriya, subboreal va pampalar sifatida subtropik 
mintaqalarda tarqalgan. S.F.Marbut (1927) tomonidan preriya tuproqlari 
deb, R.U.Saymonson (1952) tomonidan esa bryunizemlar deb ajratildi. 
Janubiy Amerikada tarqalib, o‘rtacha sovuq, subtropik iqlim, yillik o‘rta 
harorat 20-26 
o
S, yanvarda esa +4 +8 
o
S issiq kunlar yil davomida 120-210 
kun, yog‘in miqdori 600-1000 mm. Tuproq hosil qiluvchi bo‘lib soz 
yotqiziqlar va karbonatga boy loyli yoki qumoq morenalar xizmat qiladi. 
Fitomassa yer yuzida 50-60 s/ga, yer ostida esa 180 s/ga dan iborat. 
Kislotalik muhitga ega bo‘lib, tuz va karbonatlardan xoli bo‘lgan profildan 
iboratdir. Tuproqlar 16-18 ming yil ichida shakllangan bo‘lib, gumus 10% 
ni tashkil qiladi. 
Vertisollar 
qora rangli loyli, zichlashgan, quruq mavsumda yorilib, 
va yomg‘ir ko‘p yoqqan davrda esa qovushqoq, subtropik va tropik 
mintaqalarda tarqalgan tuproqlardir. 
Hindiston, Yevropa, Afrika, Osiyo va Shimoliy Amerikada tarqalib, 
loyli qora, tropik tuproqlar, bodab, vley, tirsa, smolnitsa, smonitsa deb 
yuritiladi. N. Oke va D. Tori (1950) ularni grumasollar deb atadi. Ular 
harorat 16-29 
o
S, atmosfera yog‘ini 500-900 mm, Sudanda 150 mm, 
Birmada 1000 mm ni tashkil qilgan, daryo va ko‘llar atrofida tarqalgan. 
Temirga boy, montmorillonit minerallari ko‘p. Savannalarda o‘tlar, 
daraxtlar, butazorlar tagida rivojlangan. Profilning tuzilishi A, AS va S. A-
6-8 sm, AS -50-60 sm dan iborat. 
Qishloq xo‘jaligida ulardan g‘o‘za, kunjut, makkajo‘xori va 
shakarqamish yetishtitishda foydalaniladi. 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
139