Туракулов э. Педагогик технологиялар ва махорат

 
1.5. Олий мактаб талабаларининг билиш фаолияти 
Олий мактабда мутахассислар тайёрлаш жараёнини фақат муайян фанлар 
бўйича билим, малака ва кўникма олиш билан чегаралаб бўлмайди. Шу туфайли 
ҳозирги шароитда ўқув жараёнини сифат жиҳатдан жиддий қайта қуриш лозим 
бўлади. Шу муносабат билан олий мактабда талабаларнинг билиш фаолиятини 
жонлантириш муаммоси алоҳида аҳамият касб етади. 
Билиш фаолияти масалалари таниқли психолог ва педагог П.П. Блонскийнинг 
ижодида ёритиб берилган. 
П.П. Блонский илк бор педагогик психологияда мантиқий ҳукм турларининг 
шаклланиши (муаммоли, олдиндан кўра билиш) ва хулоса чиқариш планида 
таълим олувчининг фикрлашини таҳлил қилиб берди. У билиш фаолиятини 
психологик ҳодисалар — хотира, ирода, идрок билан диалектик алоқадорликда 
деб қарайди ва хотира назариясини шакллантирар экан, хотиранинг фикрлаш ва 
нутқ билан ички алоқасини очиб беради. П. Блонскийнинг ўрганишга 
қизиқтириш асосида фаоллик ва мустақилликка ундаш, мустақил фаолият 
юритиш, таълим олувчиларнинг билиш қобилиятларини ўстиришни ташкил 
этиш тўғрисидаги ғоялари самарали ҳисобланади. 
Билиш фаоллиги муаммоси бўйича Л.П. Аристова, М.А. Данилов, Б.П. Есипов, 
И.Я. Ламер, Р.С.Нога, М.Н. Скаткин, М.И. Махмутов, И.Т. Огородников каби 
педагог ва психолог олимлар тадқиқот иши олиб борганлар. 
Дидактика ва психологияга оид адабиётлар таҳлилидан "билиш" ва "ўқитиш" 
деган тушунчалами фарқлаш лозимлиги кўринади. 
"Билиш фаолияти" тушунчаси "ўқув фаолияти" тушунчасидан анча кенг. Би-
лиш фаолиятининг мазмуний томони ўқув дастурларига асосланган фоннал 
ўқитиш доирасидан чиқади. Билиш фаолияти инсон қуролланиши учун зарур 
бўлган билим, малака ва кўникмалар, шунингдек, унга зарур бўлган ижтимоий 
фаоллик ва моҳиятнигина эмас, балки билимларни мукаммаллаштириш, тако-
миллаштириш еҳтиёжларига боғлиқ равишда уни танлай олиш ҳамда ташкил эта 
олиш ва уни ҳаётга татбиқ этишни шакллантиришдир. 
Педагогика назарияси билиш фаолиятини жонлантириш масаласига хил-

---

27 
ма-хил омиллар мажмуи нуқтаи назаридан қарайди: ижтимоий омиллар (обектив 
ва субектив шаклларда) ва субектда муайян маънавий эҳтиёжнинг мавжудлиги 
омили. 
Талабаларнинг билиш фаолиятини жонлантириш учун уларда қуйидагиларни 
шакллантириш зарур: 
• 
билишга тайёрлик; 
• 
билиш фаолиятининг малака ва кўникмалари; 
• 
билиш фаолиятига эҳтиёж. 
Талабаларда билиш фаолиятига бўлган барқарор эҳтиёжни шакллантириш 
жараёни бу фаолиятнинг психологик далилланишига асосланади. 
С.А. Рубинштейн таъкидлайдики: "Феъл-атвордаги барқарорликка эга бўлган 
ҳар бир интилиш, бу бўлғуси характернинг қирраларидан биридир. Характер эса 
бирин-кетин инсон хатти-ҳаракатларида намоён бўлиб, унга сингишиб, шахсий 
ҳислатга айланадиган интилишлар мажмуидир". 
Билиш фаолиятининг фаол қўзғатувчилари қуйидагилардир: 
• 
конкрет фаолиятга бевосита, фаол қизиқиш; 
• 
ахлоқий — эстетик ва руҳий қониқиш (мотивлари). 
А.К. Громсеванинг тадқиқотлари шуни кўрсатадики, билиш фаолиятини мо-
тивациялаш ўсмирлик ёшида онгли характерга эга бўлади. 
Ю.В. Шаров билиш эҳтиёжлари ривожланишининг бир неча босқичларини 
ишлаб чиққан: 
• 
елементар илмий-тадқиқот фаолияти йўналиши босқичи ва ташқи таас-
суротларга эҳтиёжни шакллантириш; 
• 
ўраб олган оламни билишга бўлган эҳтиёжни шакллантириш босқичи; 
• 
билиш усулини эгаллаш фаолияти сифатида машқ қилиш эҳтиёжини 
шакллантириш босқичи; 
• 
билиш эҳтиёжларини танлашга йўналганлигини шакллантириш босқичи; 
• 
мустақил таҳсилга бўлган эҳтиёжни ривожлантириш босқичи.