Turdialiyeva-sh pdf

2.2 - §. Ingliz tilidagi tafakkur fe'llarining o ziga xos xususiyatlari
ʻ
(struktur, leksik, semantik)
47
Qoʻchqortoev I. Turkiyfilologiyagakirish. - Toshkent, 1998.
40

---

Harakatning avtosemantik nomlari orasidagi sinflardan biri aqliy fe'llardir
48
.
Bunday turdagi fe'llarning ajratilishi amaliy nuqtai nazardan va prototip ob'ektlar
mavjudligi sababli aniq ko rinishi mumkin: M. Danielevichova tomonidan taqdim
ʻ
etilgan bilmoq, tushunmoq, o ylamoq, hal qilmoq, muhokama qilmoq, hisoblamoq
ʻ
va boshqalar. Biroq, bu sinf ichidagi elementlarning o ziga xos xususiyatlarini
ʻ
aniqlash archisema deb ataladigan narsaga ishora qilishdan ko ra osonroqdir, ya'ni
ʻ
ma'lum bir sinfga tegishli barcha so zlar tomonidan taqsimlangan semantic
ʻ
elementlardir. Danielevichova tafakkur/ epistemic fe'llarni inson ongida
joylashgan holatlar, jarayonlar va operatsiyalarga ishora qiluvchi ob'ektlar sifatida
tasvirlaydi.
49
U o z nuqtai nazarini quyidagicha ifodalaydi: ruhiy holatga ishora
ʻ
qiluvchi barcha fe’llar semantic jihatdan bilim tushunchasiga asoslanadi. Shu
sababli, ba'zi rezervasyonlar bo lishi ham mumkin. Avvalo shuni ta'kidlash
ʻ
kerakki, epistemic holatlar insonning yuqori miya faoliyatining barcha
funktsiyalarini o z ichiga olmaydi – Danielevichovaning o zi nafaqat holatlar,
ʻ
ʻ
balki ongda "joylashgan" jarayonlar, hodisalar va harakatlar haqida ham yozadi.
Gnosemik holatlar denominatsiyasida bilim markaziy yoki hech bo lmaganda
ʻ
ishonchli semantic component bo lsa-da, fikrlash, tushunish, taqqoslash, aniqlash,
ʻ
qaror qabul qilish, tafakkur va hokazo fe'llarning semantic tuzilishi boshqacha
tarzda tuzilgan: aniqrog i, komponent [bilish] presuppozitsiya yoki implikatsiya
ʻ
maqomiga ega va ba'zan uning mavjudligi unchalik aniq emas.
Danielevichova assume ("taxmin qilish")fe'liga quyidagicha ta'rif beradi:
a taxmin qiladi, u p 
[T] a
[TD]bu
1) o zi haqida biladi, u
ʻ
p ning paydo bo lishini bilmaydi
ʻ
2) bilmagan kishi hamma narsa bilishi mumkin p,aytishga
tayyor, agar p bo lsa
ʻ
48
Tropinina. Aqliyfe'llarhaqidagirusnashrlariningumumiykoʻrinishinikoʻring,1984.
49
Danielewiczowa M. Wiedzainiewiedza. Studiumpolskichczasownikówepistemicznych. – Warszawa: 
KatedraLingwistykiFormalnej, 2002.
41

---

Lingvistik nuqtai nazardan, bu ta'rif ma'lum bir birlikni semantic jihatdan
aniqlashga imkon berilishi mumkinligini qabul qiladi, chunki bunday turdagi
lingvistik tavsiflar matnni avtomatlashtirilgan qayta ishlash dasturlarida foydalidir.
Biroq, lingvistik kompetentsiya nuqtai nazaridan, taxminning ruhiy holati haqiqatan
ham jaholatdan xabardorlikni o z ichiga oladimi, shubhali. Bunday talqin fe'lning
ʻ
rema, ya'ni qofiya holatida bo lganda to g ri bo ladi:
ʻ
ʻ ʻ
ʻ
‘We are aware we do not know it is a tip of the icebergʻ
Biroq, aksariyat hollarda, taxmin haqida gap ketganda, sub'ektiv e'tiqodning
haqiqiyligiga nisbatan noaniqlik elementi birinchi o ringa chiqadi. Keling, quyidagi
ʻ
jumlani ko rib chiqaylik:
ʻ
‘I suppose that there will be an intensification of the resistance against
certain decisions of the management’
Tadqiqotchi o zining nodonligidan xabardor deb o ylash uchun hech qanday
ʻ
ʻ
asos yo q, bu rahbariyatga qarshilik kuchayib borayotganiga sabab haqiqiy va
ʻ
asosli ishonchning yo qligidan dalolat. Bu gapda ko proq ma'ruzachining bu
ʻ
ʻ
holatdan xabardor bo lishi va shu bilan birga o z e'tiqodining haqiqiyligiga
ʻ
ʻ
ishonchi komil emasligi bilan bog liq.
ʻ
"Ogoh bo lish" shubhasiz "bilim" dan ko ra asosiy semantic komponentdir –
ʻ
ʻ
va bu tafakkur fe'llari sohasidagi ushbu tavsiflovchining, ya'ni ("bilim") asosiy
holatiga shubha qilish uchun yana bir sababdir. A. Wierzbicka universal
konsepsiyalar sinfiga to know (“bilish”) ni kiritsa ham, u boshqa aqliy fe’llarga ham
xuddi shunday munosabatda bo ladi:
ʻ