Turk xalqaro tarixi, madaniyati, siyosati va iqtisodiyoti

Turk tilida -ci qo‘shimchasi bilan tugaydigan joy nomlari ham talaygina: Bostanci, Kazanci, Avcilar, Yagcilar, Tnzlukgu, Siitgiiler kabi. -ci qo‘shimchasi hozirgi zamon turk adabiy tiiidagi arab va fors tillaridan o‘zlashgan bir talay so‘zlami turkchalashtirgan: kitapQi, kahveci, ru§vetci, besteci, arabaci, mukallit - taklitgi, mitmessil - temsilci, miiddet - davaci, nagir — yayimci kabi. Ushbu qo‘shimcha forscha -ger (-kar) va -dar ish bajaruvchi ot qo‘shimchasi o‘rnida keladi: bestekdr - besteci, sanatkar - sanatqi, nagmeger - garkici, veznedar - vezneci kabi. -cik (-cik, -cuk, -ciik) qo‘shimchasi kichraytirish va erkalashni ifodalovchi otlar yasaydi: baba-cik, Mehmet-cik, koprii-cuk. annecik, gol-ciik, yavru-cuk, kuzu-cuk kabi. Unga egalik qo‘shimchasi qo ‘ shilib keladi: anne-cig-i-m, yavru - cug-u-m, baba- cig-i-m kabi. Singarmonizm qoidasiga ko‘ra -cik yasovchisi oxiridagi -k tovushi unli tovush qo‘shilishi natijasida -g- tovushiga aylanadi.
Turk tilida joy nomlarining ba'zilarida ham kichraytirishni ifodalovchi -cik qo‘shimchasi uchraydi: Ovacik, Qnarcik, Gdlciik kabi. -cik qo‘shimchasi fransuzchadan arabchaga tarjima qilingan kichraytirish otlarining o'mini bosadi: gramiie = hubeybe = tanecik, cervelet = muheyh = beyincik kabi. -q qo‘shimchasi kam ishlatiladi va kuchaytiruv ma’nosini ifodalaydi. Uni faqat ana-g, ata-g so‘zlarida uchratish mumkin. -da§ (-ta§) qo‘shimchasi juda samarador bo‘lib, uning vazifasi birgalik, oidlik va bog‘ liqlikni ifodalaydi. Hozirgi paytda bu qo'shimchaning faqat qalin shakli saqlanib qolgan: irk-tcgs, sir-dag, arka-day soy-das, meslek-tag, yurt-tag, vatan-dag, ad-da§ (adaf) kabi. Ingichka shaldi karde$, giinde§ otlardagina kuzatiladi. -dink (-dirik, -duruk, -diiriik) qo‘shimchasi ayrim so‘zlargagina qo‘shilgan: boyun-duruk, burun-duruk, egin-dirik kabi. -ez (-az) qo‘shimchasining qalin shakli birgina ay-az so‘zida uchraydi. Beyaz so‘zi turkchaga arabchadan kirgan bolib, uning bu guruhga aloqasi yo‘q).
Turk tilidagi qerez, melez so‘zlarining ushbu guruhga kiritilishi borasida turli fikrlar bor. 39 www.ziyouz.com kutubxonasi -gil f-gil, -giil, -gul, -kil, -kil, -kiil, -kul) qo‘shimchasi turk tilida kir-kil, iq-kil, dort-kid so'zlarida, -gil shakli shevalarda oila, jamoa va xonadon nomlari, o‘simlik va hayvonot dunyosiga oidlikni bildiruvchi ilmiy atamalarni yasagan: Ali-gil, Veli-gil, U§akh-gil, Oguz-gil, annem-gil, babam-gil. ablam-gil, qangicegigiller, baklagiller kabi. -gil qo'shimchasi -lar, -ler kabi ko‘plik va hurmatni ifodalovchi shakl yasovchi qo'shimcha o'mida keladi.
Hozirgi turk adabiy tilida faqat -Lar, -ler ko'rinishi ishlatiladi. Aii-ler, Veli-ler, annem-ler kabi. -k (a), -k (e) qo‘shimchasi o‘xshatish ma’nosini ifodalaydi va bir necha so'zdagina uchraydi: top-u-k, bala-k, bebe-k kabi. -ka, -ge qo‘shimchasi qadimgi turkiy tildan saqlanib qolgan bag-ka va bz-ge so'zlarida hamda dal-ga (to ‘Iqin, dolg‘a) va bdlmek fe'lidan yasalgan bdl-ge so'zida keladi. -/ (~il, il) qo'shimchasi eski turkcha -sil (sil) qo‘shimchasidan yuzaga kelgan va rang, tusni ifodalaydi: ye§-i-l (ya§-i-l'). kiz-i-l. -la (-le) qo'shimchasi ki§-la va yay-la so'zlaridagina uchraydi (eskirgan kiy-la-g, yay-la-g so'zlaridagi la-g qo'shimchasining keyinchalik qisqargan shakli), -la qo‘shimchasi aslida fe’l yasovchi qo'shimcha bo‘lib, keyinchalik ot yasovchiga aylangan. -hk, (-lik, -luk, -liik) qo‘shimchasi qadimdan joy, predmet, narsa, mehnat quroli, mavhum otlar va sifatlar yasab kelgan: tay-lik, zeytintik, agaq-hk, orman-hk, giil-Iiik, boy-luk, kbmur-liik, bay-hk, kulak-hk, burun-luk, goz-liik, gece-lik, kiil-liik, soz-Iiik, genq-Iik, insan-lik kabi. -lik otlari, turk adabiy tilining milliylashuvida muhim ahamiyat kasb etgan.
Arabcha -i nisbiy sifat qo'shimchasi bilan uni otlashtirgan -at jins qo'shimchasining birlashishi natijasida yuzaga kelgan -iyyat (- iyet) qo‘shimchasi bilan yasalgan otlar (asabiyet, insaniyet, milliyet, cinsiyet) turkcha - lik qo'shimchasiga mos keladi: ziddiyet = zithk katiyet = kesinlik, yahsiyet = kiyilik kabi. -lik qo‘shimchasi ko‘proq mavhum otlar yasaydi: giizel-lik, yakin-hk, hasta-lik, ivi-lik, aq-hk, durgun-luk, temiz-lik kabi. Ushbu qo‘shimcha vositasida kasb-hunar, mansab-lavozim nomlari ham yasaladi: qoban-hk, doktor-luk, muhtarlik, asker-lik, bahkqi-hk, bakan-lik, mudur-luk kabi. -man (-men) qo‘shimchasi vositasida sifatlar va fe’llardan ot yasaladi: koca- man, kara-man, ak-man, kole-men, kiiqu-men (kuquk40 www.ziyouz.com kutubxonasi men), kdse-men kabi. Az-man, gdc-men, §i§~man so‘zlarida o'zakni tashkii etuvchi goq va §i§ so‘zlari ot turkumiga oid.
Ular gdqmek, §i$mek ma’nosida kelganda fe’l hisoblanadi. Shu bois ushbu yasalishni otdan ot yasalishiga ham, fe’ldan ot yasalishiga ham kiritish mumkin. -sal qo‘shimchasi otdan ot yasaydi (kum-sal'). -t qo‘shimchasi tenglikni ifodalydi: ya§-i-t, e§-i-t, ta§i-t. Geqit, konut kabi otlarda -t dan oldin -i- (-1-, -u-, -u-) orttirilgan. -ti, -ti, -tu, -tu qo‘shimchasi tabiat hodisalariga taqlid so‘zlarda uchraydi: panl-ti, zangir-ti, §angir-ti, guriil-tu, cml-ti, kutur-tu, §inlti, giimbiir-tu. i§il-ti, patir-ti, fokur-tu lcabi. -z. qo‘shimchasi bilan top-u-z so‘zi yasalgan. Fe’ldan ot yasalishi.