Turkiston-Rossiya o'quv qo'llanma doc

3. Savdo-iqtisodiy munosabatlarda Orenburg shahrining tutgan o`rni. O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarda Orenburg shahri muhim o`rin tutgan. Zero, Orenburgga asos solinishining (1734) muhim omillaridan biri ham Rossiya mahsulotlarini O`rta Osiyo xonliklarida sotish va sharq tovarlarini olib kelish bo`lgan edi. Dastlab shunday qal`a-shahar qurish g’oyasi I.K.Kirillov tomonidan ilgari surilib, 1734- yil 1- iyunida imperatritsa Anna Ivanovna (1730-1740) tomonidan qo`llab-quvvatlangan edi. I.K.Kirillov tomonidan boshlangan harakat 1737- yildan V.N. Tatishev tomonidan davom ettirilgan. Ammo I.K.Kirilov va V.N.Tatishevlar tomonidan qilingan sa`y-harakatlar kutilgan natijani bermagan. Chunki bunga boshqirdlar tomonidan amalga oshirilayotgan qo`zg’olonlar xalaqit bergan. Keyinchalik V.A.Urusov va I.I.Nepmoyevlar Orenburgni ma`lum darajada O`rta Osiyo uchun savdo qilish nuqtasiga aylantirdilar. 1743- yilga kelganda asosan, Orenburgni qurish tugallandi. Endilikda
59
Orenburgga savdogarlarni jalb qilish kerak edi. Dastlabki taklif etilganlar qatoridan tatarlar o`rin olgan edi. Orenburgga qozonlik tatarlar taklif etilib, savdo-sotiq ishlari bilan shug’ullanishga imkon yaratilgan edi. Qozon tatarlarini Orenburgga joylashuvi O`rta Osiyo bilan savdo-sotiq munosabatlarini rivojlantirishda muhim turtki bo`lib xizmat qildi. Tatarlar orqali o`rta osiyolik savdogarlar Orenburgga kelib joylasha boshlaganlar. Rus hukumatining topshirig’i bilan Orenburg ma`muriyati o`rta osiyolik savdogarlarga ma`lum bir shart-sharoit va imtiyozlar yaratib bera boshlaganlar. 1808- yil 12- maydagi ma`lumotlarga ko`ra, Orenburgda o`rta osiyoliklardan 46 oila yashagan. Albatta, ularning hammasi savdo bilan shug’ullanmay, balki yirik savdogarlar qo`lida ish yurituvchi, etikdo`z, novvoy, cho`pon, kumushdan idishlar yashovchi usta bo`lib ham ishlaganlar. 1825- yilga kelganda Orenburgda o`rta osiyoliklar 130 oilani tashkil qilgan. Orenburgga joylashgan o`rta osiyoliklar tatarlar yordamida Rossiya shaharlarida savdo-sotiq bilan shug’ullana boshlaganlar. Chunki 1755- yil 1- dekabrdagi farmonga binoan osiyolik savdogarlarga Rossiyada savdo-sotiq bilan shug’ullanish ma`n etilgan edi. O`z navbatida Orenburg tatarlari ma`lum bir manfaatlar asosida o`rta osiyoliklar tovarlarini Rossiyaning ichki shaharlarida sotishga yordam berganlar.
Yekaterina II hukmronligi (1762-1796) davrida Orenburgdagi musulmon aholiga shart-sharoitlar yaratish bo`yicha ayrim chora-tadbirlar amalga oshirildi. Hatto 1782- yili Orenburg va boshqa janubiy guberniyalarda sharq tillarini, xususan arab tilini o`rganishga imkon yaratish bo`yicha hukumat qarori qabul qilindi. Orenburg Rossiya uchun qozoq juzlarida islomni tarqatishda o`ziga xos markaz bo`lib xizmat qilgan.
O`rta Osiyodan Orenburgga kelganlar o`z urf-odatlari, turmush tarzlarini ham olib kelganlar. Ular shuningdek, Orenburgda O`rta Osiyo qishloq xo`jalik mahsulotlarini ham yetishtirishga harakat qilganlar. Masalan, Buxorodan keltirilgan chigit orqali Orenburgda paxta yetishtirishga uringanlar. Ammo Orenburgdagi ob-havo tufayli paxta yetishtirish imkoniyati bo`lmagan. Lekin shunga qaramasdan, qovun va oshqovoq yetishtirishga erishganlar.
1714-1744- yillari Orenburgda maxsus “Ayirboshlash saroyi” qurilib, u yerda O`rta Osiyo va Rossiya savdogarlari o`z tovarlarini almashtirish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Buxorodan Orenburgga oltin, kumush hamda mahalliy tangalar keltirilgan. U paytlarda paxta va shoyi matolar kamroq keltirilib, bular mahalliy ehtiyoj uchun ishlatilardi.
60
O`zaro savdo aloqalari rivojlanishi natijasida, 1754- yil 2- iyunda Rossiya imperiyasi Senati qaroriga ko`ra, Orenburgdagi savdo aloqalariga yarmarka maqomi berilib, rus va osiyolik savdogarlarga yalpi va yakka tartibda savdo qilish imkoniyati berildi.
Rossiyaning savdogarlari bevosita O`rta Osiyo bozorlarida savdo qilishga harakat qilganlar. Bunday sa`y-harakatlar Orenburgdagi ma`muriyat tomonidan qo`llab-quvvatlangan. Orenburgga I.I.Neplyuyev (1742-1757) general-gubernatorlik qilgan davrda O`rta Osiyoga tovarlarni jo`natish taqiqlari bekor qilingan. Shu maqsadda, 1749- yili I.I.Neplyuyev Xiva va Buxoroga 3 ming rubllik tovarlar bilan karvon jo`natgan. Ushbu savdo karvoni o`z tovarlarini sotib, katta foyda bilan orqaga qaytgan va Orenburgga 7 pud kumush olib kelgan. Bunday natijadan ruhlangan I.I.Neplyuyev yana Xivaga 20 ming rubllik tovar bilan savdo karvonini tayyorlagan. Ushbu savdo karvoniga Danila Rukavkin boshchilik qilgan. Ammo ushbu savdo karvoniga Xivada ishonchsizlik bilan munosabatda bo`lganlar. Xiva xoni rus savdogarlarini uzoq vaqtgacha qabul qilmagan. Karvon bilan kelganlarni qo`riqchilar ixtiyorida saqlab, erkin savdo-sotiq olib borish-lariga imkon bermaganlar. Boz ustiga xonning ayonlari tomonidan 6 ming oltin rubllik tovarlarni tortib olganlar. Karvon boshlig’i 10 oy davomida Xivada ushlab turilgan, ammo savdo qilishga ruxsat berilmay, hamma tovarlari tortib olingan. Bundan xabar topgan I.I.Neplyuyev Orenburgda savdo qilayotgan savdogarlarni garov tariqasida ushlab qolgan. Shundan keyin Xiva xoni Rossiya savdogarlari tovarlariga pul to`lab, savdogarlarni Orenburgga qo`yib yuborgan. Orenburgga qaytgan D.Rukavkin o`zining Xivaga qilgan safari tafsilotlarini yozib, 1776- yili nashr ettirgan. D.Rukavkin ushbu safar xotiralarida Orenburg va Xiva orasidagi masofa va qal`alar, xonlikka taalluqli qurol-aslaha hamda ularning turlari, qaysi tillarga ehtiyoj ko`pligi, Xivada saqlanayotgan rus asirlari hamda o`zi bilan 40 yil avval asirga tushganlardan 4 nafarini ozod qilib, Orenburgga olib kelganini qayd etgan.
O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo munosabatlarini rivojlan-tirshdan nafaqat Orenburg guberniyasi ma`muriyati, balki butun rus hukumati manfaatdor edi. Ammo shunisi borki, I.I.Neplyuyev tomonidan Rossiya va O`rta Osiyo o`rtasidagi savdo munosabatlari rivojiga qaratilgan, 10-20 ming rubllik kapitalni o`z ichiga olgan kompaniya tuzishga qaratilgan sa`y-harakat tegishli kadrlar tanqisligidan kelib chiqib amalga oshmay qolgan.
61
Rossiya olimlari, davlat arboblari tomonidan O`rta Osiyo hududi, iqtisodi, madaniyatiga qiziqish ortib borgan. Yuzlab va minglab yer o`lchovchilar va topograflar, kartograf va sayohatchilar, savdogarlar va turli xizmatdagi kishilar Sharqiy Yevropa, G’arbiy Sibir va hozirgi Qozog’istonning ulkan hududlarida faoliyat olib borganlar. Bu ish 1600- yilda “Katta chizma” degan nom ostida umumlashtirilib, rus noshiri N.I. Novikov tomonidan 1773- yilda chop etilgan edi. Ushbu “Katta chizma” kitobi bir muncha noaniq va ibtidoiy bo`lsa-da, hozirgi O`rta Osiyo va Qozog’istonning qator yirik geografik ob`ektlarini o`z ichiga olgan kartografik tasvirlardan iborat edi. Masalan, 500 km. uzunlikdagi Sirdaryoning kartografiyasi berilgan. Xaritada Kaspiy (Uvlin) dengizigina emas, balki Orol dengizi (“Ko`k orol”) ham berilgan. Shuningdek, Orolbo`yidagi Qoraqum sahrosi borligi qayd etilgan. “Katta chizma” kitobini tuzuvchilar Sibir va Astraxandan O`rta Osiyoga boruvchi savdo yo`llarini yaxshi bilgan savdogarlardan so`rab-surishtirib bilib olingan ma`lumotlardan foydalanganlar.
O`zaro munosabatlardagi savdo-sotiq manfaatlari siyosiy munosa-batlarda ham o`z aksini topgan edi. Faqatgina XVII asr mobaynida Xiva va Buxorodan 16 marta elchilar Moskvaga tashrif buyurgan bo`lsa, rus elchilari 9 marotaba O`rta Osiyoda bo`lgan edilar. Odatda elchilar savdo karvonlari bilan kelardilar.
O`zaro diplomatik aloqalar ikki tomondan o`z davrida savdo shartnomalarini tuzishga hamda savdo karvonlari o`tadigan yo`llarni har qanday taqiqlardan xoli va qaroqchilarsiz bo`lishiga erishish edi. O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi diplomatik aloqalar doimiy xarakterda bo`lmay, imzo-muhrlar qo`yilgandan keyin ham xonlar qachongacha ushbu shartnoma foyda keltirsa, o`sha paytgacha kuchga ega bo`lgan. XIX asr birinchi yarmiga qadar O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi uzoq muddatli shartnomalar bo`lmaganligi o`ziga xos xususiyatlardan biri edi.
Rossiya hukumati sharq bozoriga ahamiyatni tortishdan maqsad o`z oldiga siyosiy maqsadlarni ham qo`ygan edi. Aynan shu maqsadlar savdoning asosiy o`choqlarini mujassam qiluvchi mustahkam yo`nalishlarni yaratishni ko`zlar edi.