Turkiy tillar taraqqiyotining umumiy tavsifi

3.Таи guruhi: oltoy, qirg'iz, qumuq, qorachoy-balqar, qaraim, tatar,
boshqird, qozoq, no 'g ‘ay tillari.
4. Tag‘liq guruhi: eski о ‘zbek t ili, hozirgi uyg ‘ur va hozirgi о ‘zbek
tili.
5. Tag‘li guruhi: Xorazm o'zbeklari, turkman-qipchoq tillari.
6. 0 ‘1 (bo‘l-o‘l) guruhi: janubi-g'arbiy turkiy tillar (ozar, turk, gagauz
tillari).
A.Samoylovich turkiy tillarning fonetik tasnifini quyidagicha umumlashtirgan:
1 “Taxar”
guruhi
“Toquz (toquz va boshqalar)’’ guruhlan
2 “Ura”
guruhi
“Adaq”
guruhi
“Ayaq’’ guruhlan
3 “Bol (pol, pul, bul)” guruhlan guruhi
4
“Tau
(Tu)”
gumhi
“Та g‘ ”
guruhi
“Tau”
guruhi “ fag' (dag)” guruhlan
5 “I”
guruhi
“Ig’- guruhi “I” guruhi “Ik (ig)” “I” guruh
guruhi
18
6 “Kalan
(yulna)'’
“Kalg'an” guruhi “Qalan”
guruhi
I
“R”
guruhi
Bulg'archa
(b.IX)
II
“D” guruhi
Uyg'urcha
(Kuzevdogu)
(b.V)
III
“Tau”
guruhi
Kipfak^a
(Kuzeybati)
(b.VI)
IV
“Tagiik"'
guruhi
Cagatayca
(Giineydogu)
(b.VII)
V
“Та
g 'li”
guruhi
Kip^aktiirkmen
(b.VIII)
VI
“O T
guruhi
Turkmen
(Giineybati)
(b.IV)
A.Samoylovich tasnifida turkiy tillarning fonetik jihatdan o'zaro farqlanishi
ham ko'zga tashlanadi.28
Tabbert-Stralenbergni Paltava guberniyasi va Sibirda yashagan
turkiy qabilalar tilidagi yaqinlik qiziqtirgan bo'lsa, 1733-1743-yillarda
tarixchi va etnograf ohm G.F.Myuller Sibirda yashaydigan elatlarning
til xususiyatlari haqida boy material to'pladi, “Tatar tili va boshqa Sibir
dialektal so'zlari to'plami'’ nomli iug'atini tuzdi. Mazkur lug'atdan
boshqird, chulim tatarlari, teleut, shor tillari, Abakandagi xakas, Sibirdagi
buxoroliklar va yoqut tiliga mansub so'zlar o'rin olgan. Lug'atda yuzdan
ortiq turkiy so'zlarning qiyosiy jadvali berilgan. Masalan, qor so'zining
12 turkiy tildagi varianti keltirilgan: qangli. buran, boshq. kar, tuv. kar,
tobol. kar, chat, kar, tomck. kar, teleut. kar, kuznetsk. kar, xakas. xar,
buxor. qar, yoq. can:
! 868-1877-yillarda Sankt-Peterburgda L.Budagovning ikki jildlik
“Turk lahjalari qiyosiy lug'ati’’ nasTurk lahjalari qiyosiy lug'ati’’ nashr etildi.-
V.V. Radlov 1859-yildan boshlab turkiy til va lahjalarni o'rganishga
kirishdi v a to 'r t jild, sakkiz qismdan lug'at nashr qildirdi.30
Turkiy tillarning nisbatan mukammal qiyosiy grammatikasi, asosan, XIX
asming ikkinchi yarmida Rossiya fanlar akademiyasi hamda Sankt-Peterburg
tilshunoslik instituti olimlari tomonidan yaratildi. Mahmud Koshg'ariy, N.A.
:!SamoylovichA. TiirkdillermmsiniflandirilmasinadairbaiieldemelerfA.CaMoiinoeuHHum
1922 йилда Петрограбда иашр эпшлган
тюркских языков≫ номли маколасини проф. ор. Мехман Муса угли таржима килган)
!■■ Dil aragtirmalari. Uhislararasi hakemli dergi.-Ankara. 2007.-S. 184.
2'‘ Будагов JI.3. Сравнительный словарь турсцко-татарских наречий. Том /.-
СПб. 1869. I960. -820 с.: Том I I . СПб. /<Г/.- 4Г с.
■’"Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецкч-тшччрских наречий. Том /.-
CTI6.1869 1960. -820 с.; Том II. СПб. 1871 - 4 Г г
19
Baskakov, B.A. Serebrennikov, N.Z. Gadjiyeva, A.M. Sherbak, E.R. Tenishev,
L.S.Levitskaya, L.A.Pokrovskaya kabi olimlaming izlanishlari natijasida
turkiy tillarning mukammal qiyosiy-tarixiy grammatikasi shakllandi.
Hozirgi turkiy tillarning tarqalish doirasini quyidagicha umumlashtirish
mumkin:
1. 0 ‘zbek tili. Bu til O'zbekiston Respublikasining (poytaxti - Toshkent)
davlat tili bo'lib, bu tilda 21 milliondan ortiq kishi (O‘zbekiston,
Afg‘oniston, Pokiston, Tojikiston) so'zlashadi.
2. Turk (usmonli turk) tili. Bu til Turkiyaning (poytaxti - Anqara)
davlat tili bo‘lib, unda 72 milliondan ortiq kishi (Turkiya, Kipr, Iroq,
Suriya, Yunoniston, Bolgariya) so‘zlashadi.
3. Turkman tili. Bu til Turkmaniston Respublikasining (poytaxti -A sh -
xobod) davlat tili bo‘lib, bu tilda 4 milliondan ortiq kishi (Turkmaniston,
Afg‘oniston, Xuroson, Pokiston) so‘zlashadi.
4. Ozarbayjon tili. Bu tilda so'zlashuvchi aholining soni 31 milliondan
oshadi (Ozarbayjon, Gruziya, Eron). Bulardan 20 milliondan
ко‘prog'i Eronda, 10 milliondan ziyodi esa Ozarbayjonda yashaydi. Bu
til Ozarbayjon Respublikasining (poytaxti - Boku) davlat tilidir.
5. Qozoq tili. Bu til Qozog'iston Respublikasining (poytaxti — Astana)
davlat tili bo‘lib, unda 11 millionga yaqin kishi ( Qozog‘iston, Xitoy)
so‘zlashadi.
6. Qirg‘iz tili. Bu til Qirg‘iziston Respublikasining (poytaxti
Bishkek) davlat tili bo‘lib, bu tilda 3,3 milliondan ortiq kishi so'zlashadi
(Qirg‘iziston, Xitoy).
7. Tatar (Qozon tatarlari) tili. Bu til Tatariston Respublikasining
asosiy davlat tili bo'lib, bu tilda so‘zlashuvchilar 7,5 milliondan ortiqdir
(Tatariston-Rossiya, Qrim-Ukraina).
8. Uyg‘ur tili. Bu tilda so‘zlashuvchilar 17 milliondan ortiqroq bo‘lib
(Xitoy, Qozog‘iston, Rossiya), ular, asosan, Xitoy Xalq Respublikasining
Shinjon-uyg‘ur avtonom hududida yashaydilar.
9. Chuvash tili. Mazkur til Chuvash Respublikasida yashovchi xalq
tili bo‘lib, unda 2 milliondan ko‘proq kishi gaplashadi.
10. Boshqird tili. Ushbu til Boshqirdiston Respublikasida yashovchi
asosiy xalqning tili bo‘lib, unda 2,5 millionga yaqin kishi so'zlashadi.
11. Qoraqalpoq tili. Qoraqalpog’istonda yashovchi xalqlar tili bo‘lib,
bu tilda 600 mingdan ortiq kishi so‘zlashadi.
20
12. Yoqut (Saxa) tili. Bu til Yoqutiston Respublikasida yashovchi
xalqning tili bo'lib, 400 mingdan ko'p kishi so'zlashadi.
13. Qorachoy tili. 400 ming kishi so'zlashadi (Kavkaz — Rossiya).
14. Tuva tili. Tuva Respublikasida yashovchi asosiy xalqning tili
bo’lib, bu tilda 300 mingdan ko'proq kishi muloqotga kirishadi (Tuva -
Rossiya, Mo'g'uliston).
15. No‘g‘ay tili. 300 ming kishi so'zlashadi (Kavkaz - Rossiya)
16. Qumiq tili. 283 ming kishi so'zlashadi (Kavkaz — Rossiya).
17. Gagauz tili. 247 ming kishi muloqot qiladi (Moldaviya, Ruminiya,
Bolgariya)
18. Balqar tili. 200 ming kishi so'zlashadi (Kavkaz - Rossiya).
19. Oltoy (uyrot) tili. 180 ming kishi so'zlashadi (Oltoy o'lkasi -
Rossiya).
20. Xakas tili. 150 ming kishi gaplashadi (Xakasiya - Rossiya, Kanzu
viloyati -Xitoy).
21. Xalach tili. 30 000 ming kishi so'zlashadi (Eron).
22. Qaraim tili. 10 000 kishi so'zlashadi (Litva, Ukraina, Polsha,
Qrim).31
Bulardan tashqari shor, karagas (tofalar) tillari ham turkiy tillarga
mansubdir.
O'rxun, pechena, qipchoq, qadimgi uyg'ur, bulg'or va xazar kabi
turkiy tillar o'lik tilga aylangan.
Ba’zi adabiyotlarda turkiy xalqlar miqdori 42ta deb ko'rsatiladi:
o'zbeklf.r, turklar, bolqon turklari, gagauz turkiari, Karay turklari, Qrim
turklari, chulim turklari, Kumandi turklari, Kandak turklari, karagas
turklari, Uranxay turklari, Iroq turklari, Suriya turklari, Kipr turklari,
Stavropol turklari, Saxa (yoqut) turklari, oltoy turklari. tuva turklari,
Dog'iston turklari, mesxeti turklari, Yevropadagi turklar, qozoqlar,
qirg' izlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, uyg'urlar, sariq uyg'urlar va salarlar,
tatarlar, chuvashlar, boshqirdlar, qrimlar, ozarbayjonlar, qumiqlar,
qorachoylar, balqarlar, no'g'aylar, xakaslar, Tobol tatarlari, barabalar,
shorlar, kashgaylar, Hamza turkmanlari tillari.
Turkiy tilida so'zlashuvchi xalqlar Afg'oniston, Eron, Yugoslaviya,
Albaniya, Gretsiya (Yunoniston) va boshqa mamlakatlarda ham yashaydi.