Turkiy tillar taraqqiyotining umumiy tavsifi

Mo‘g‘ul tillariga mo‘g‘ul, buryat, qalmiq tillari (shimoliy mo‘g‘ul tillari guruhi), dagur, dunsyan, mengir tillari (janubiy-sharqiy mo‘g‘ul tillari guruhi) kiradi.
Tungus-manchjur tillariga evenk, even, negidal tillari (tungus guruhi) va manchjur, nanay, udegey, ulch, oroch tillari (manchjur guruhi) kiradi.
Hozirgi turkiy tillar taraqqiyoti quyidagi davrlarni o 'z ichiga oladi:
1.Turkiy tillar taraqqiyotining Oltoy davri (eradan avvalgi III asrlarga
qadar).
2.Qadimgi xun davri (eradan avvalgi III asrlar va yangi eraning V asrlariga
qadar).
3. Qadimgi turk davri (V-X asrlar).
4. 0 ‘rta turk davri (X-XV asrlar).
5. Yangi turk davri (XV-XX asrlar).
9
6.Eng yangi turk davri (XX asr).19
Oltoy tillari oilasi. Hozirgi tilshunoslik fanida tillar o ‘rtasida
genetik aloqadorlikning yangi qirraralari ochilmoqda. Taxminan 200 til
oilasidan 22tasi Yevrosiyoga, 20ga yaqini Afrikaga, qolganlari Amerika,
Avstraliya, Yangi Gvineyaga to‘g‘ri keladi. XIX asr oxirida, asosan, 4 ta
til oilasi ajratilgan: turkiy, mo’g'ul. tungus-manchjur, koreys tillari. XX
asrda mazkur tillarning qardosh ekanligi ta’kidlandi va umumlashtirilib
oltoy tillar oilasi deb nomlandi. Bu kabi an’anaviy til oilalaridan kengroq
bo'lgan, bir-biriga qardoshligi to‘la asoslanmagan til oilalarini “makrotiloilalari”
deb nomlash taklif qilingan. V.M.Ilyich-Svitich tadqiqotlarida
aks etgan nostratik gipoteza (lotin tilida nos ter “bizntki” ma’nosini beradi)
til oilalarini yanada kengroq doiradagi genetik asosga birlashtirishni
nazarda tutadi. Nostratik makrotiloilasiga hind-yevropa, ural, oltoy,
kartvel, dravid tillari kiritilgan. Bu tillar o'rtasidagi o'xshashlik, asosan,
olmoshlarda kuzatiladi:
tatap. мин, mord. moh. “men"; zansK. munens, rus. мне;
mar. тый, mo‘g ‘. ci (>x ti), rus. ты:
udm. mu , teleut тети, xaysa mu, rus. мы:
komi maito, mo‘g‘. tere, rus. mom;
o'zb. kum, fin. кеп, somali кита “kim”.
O'zaro o'xshashlik bir qator leksik asoslarda ham kuzatiladi:
turkiy qulaq, gruz. quri “quloq”, fin. kuule, yun. klyo "eshitmoq";
turkiy qaryn “qorin”, arab. qurb, tamil mruppai, lat. corpus “tana” ;
mo4g \ moren “daryo”, tamil marai “yomg'ir", rus море ;
turkiy tuman, rus. темный;
turkiy kelin, lat.glos, rus золовка, fin. kaly “ukaning xotini";
turkiy qara, teleut kari.
Nostratik gipoteza muayyan faktik materiallarga ega boisa-da, hali
ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan emas.
Oltoy tillari o ‘rtasida ko‘plab o‘xshashliklar kuzatiladi. Masalan,
turkiy - qol, xalxa - гол (geografik nom), manchj. dolo, kor. кол
“vodiy” ;
turkiy baj, mo‘g ‘. bajan, tung.-manchj. bajan “boy";
turkiy bek, beki, tung.-manchj. beki “berk”;
19 Абдурасулов Ё. Туркий тилларнинг циёспй-тарихий грамматикаси. Т.: Фаи,
2009. -Б. 13
10
turkiy san “sana”, m o‘g‘. sana-“bilmoq”, tung.-manchj. sa- “bilmoq”;
mo‘g \ moren “daryo”, evenk. му . kor. мул “suv”;
mo‘g ‘. modun, tung-manchj. mo “daraxt”. kor. мой “o‘rmon, tog1”.
0 ‘zbek tilidagi мен mo‘g‘ul tilidagi minu “menga”, evenk tilidagi