«Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi» fanidan o’quv-uslubiy majmua

Sifatlarda daraja shayushari. N.K.Dmitriev turkiy tillarda ikki xil darajalanish mavjudligini ta’kidlaydi.Birinchisi,mavhum qiyoslash bo‘lib.bunda aniq narsalarbir —biri bilan solishtirilmaydi, balki nazariy jihatdan mo‘ljallangan me’’yorga ko‘ra baholanadi.Masalan: sariq— sarg‘ish.sarg‘ili; ko‘k— ko‘kish, ko‘kshil kabi. Turkiy tillarda bu shakllar turli fonetik variantlarda keng qo‘llaniladi.Ikkinchisida, belgi darajasi aniq narsalarni qiyoslashdan kelib chiqadi. Masalan: po‘lash temirdan mustahkam, Anvar Azizdan uzunroq kabi.
Belgini mavhum qiyoslash shakllariga ozaytirish va kuchaytirish qo‘shimchalari kiritiladi.Turkiy tillarda belgining kuchsizligini ifodalovchi qo‘shimchalar juda faol qo‘llanadi. Masalan: ozarbayjon tilida uzunsov (uzunroq), turkmancha ya.ushicha(yaxshigina),qozoqcha ko‘ksh’l (ko‘kish), tatarcha alsu (qizg‘ish), qirg‘izcha kirchilt (kirroq) kabi.
Ammo belgini kuchaytiruvchi qo‘shimchalar nisbatan oz: turkcha kojaman (ulkan,katgaroq).
Belgi darajasining kuchli, ortikligi turkiy tillarda asosan analitik va^ sintetik usullarda ifodalanadi.Belgini kuchaytiruvchi so‘z shakllarining ko‘pchiligi turkiy tillarda o‘zaro mos keladi.Masalan, ozarbayjon tilida en kichik, kirg‘izcha eng ‘lraq, turkcha en buyuk, turkmanchada eng kichi kabi. lily bilan birga ayrim turkiy tillarda belgi kuchaytiruvchi o‘ziga xos so‘zlar ham mavjud: kumik tilida bek issi( juda issiq), ozarbayjonchada chox buyuk, oltoycha surukey kuch ^juda kuchli/ boshkurdchada bigrek yamla(uta yoqimli^ kabi.
Belgi - xususiyatni kuchaytirishning sintetik usuli tarixan sifatlarni takror qo‘llashdan boshlangan va keyingi tarakqiyot bosqichida redushshkatsiya yo‘li bilan hosil qilingan.Qarang: vppa
- qora > sop - vppa , oq - oq > oppots kabi.Sifat so‘zning bosh
bo‘g‘ini takrorlinib , unga " p " undoshini ko‘shish orqali belgi
darajasining kuchaytirilishi turkiy tillarning aksariyatida bir
- biriga mos keladi.Masalan: chuvash tilida can - sarg, yoqutchada
qsh - qixgl , no‘g‘aychada yap - yas’l, tatar tilida ka'p -sara kabi.
Hozirgi turkiy tillarda belgini anik kiyoslash biror narsa
belgisini shu tur, jinsdan boshqa narsaning belgisiga chiqish
kelishigi yordamida qiyoslash orqali amalga oshiriladi.Masalan:
dengiz ko‘lden ullu( qumiqchada), kitpep deppgerden qalsh
(kirg‘izchada) kabi.Ayrim turkiy tillarda bu usulda kiyoslash
maxsus - ( i ) raq ko‘shimchasi orkali hosil kilinadi.Ushbu
ko‘shimchaning belgi- xususiyatni kuchaytirish vazifasi ko‘gtchilik
olimlar tomonmdan asoslangan bo‘lsa-da, o‘rni bilan bu shakl
belgi darajasini ozaytirishi ham kuzatiladi. SHuning uchun
hozirgacha bu ko‘shimchaning polifunsionalligi xususida anik
go‘xtamga kelinmagan.Masalan: qozoqcha kichirek, tatarcha durrats,
no‘g‘aycha sagpgrats, boshkurdcha esgrek (nordonrok ) kabi.Xakas, shor,
guva tillarida bu qo‘shimchaning nisbatan qadimiy shakli
uchraydi.Bu shakl « ozgina" ma’nosini ifodalovchi yuklama
sifatida xakas tilida arax, shor va tuva tillarida a.raq fonetik
variantlarida qo‘llanadi: xakaz tilida xuzul arax (qizilrok),
kisig arax (kichikroq), tuva tilida qo‘k a.raq (ko‘krok), cho‘ltats
arats (qisqaroq) kabi.Boshka turkiy tillarda uraq, arats , o‘rik,
srik, ra: k, rek variantlarida ishlatiladi.Masalan: ozarbayjon
tilida ku"d³rak (qiskarok), oltoychada k°d°rsh (ko‘kroq),
ao‘aruq(okrok), no‘gay tilida suzulurats (kizilroq), kumiqchada tengrek (tenfoq), turkman tilida ovnudrats (maydaroq) kabi.
Ta’kidlash lozimki, qadimgi umumturkiy ot so‘zlarda belgi
- xususiyat ma’nosining yo‘qolib borishi bu so‘zlarning semantik -
funksional imkoniyatlari kengayganligiga bog‘diqsir.Bu holatni
quyidagi so‘z misolida taxlil etish mumkin. "YOmon" so‘zi oltoy
gilida d’aman shaklida ishlatilib, «zulm", "baxtsizlik"(1).
"axmok", "yomon"(2), "yomon ko‘rmoq"(d’aman k"r) (3) ma’nolarila
qo‘llanadi.Qorakalpoq tilida "yomon" semasidan tashqari
"zulmkor", "xavfli", "tang" ma’nolari ham qayd etilgan. Turkiy
tillarning deyarli barchasida turli fonetik variantlarda
qo‘llanilib, «yomon", "zulmkor", "xavfli", "juda kuchli"
ma’nolarila ishlatilgan. Demak, mavhum ot sifatida «yomon" so‘zi keyingi tarakqiyot bosqichlarida belgi - xususiyat ifodasi sifatida mustahkamlanib borgan.