«Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi» fanidan o’quv-uslubiy majmua

Lablanganlikning ishtiroki
Turkiy tillarning yana bir o‘ziga xos farq qiluvchi xususiyati unli tovushlarning lablangan va lablanmagan bo‘lishidir. Oddiy ohangdoshlik yoki yarim ohangdoshlik qiyoslang: a, ä, ї, i lablanmagan unlitovushlar o, ő, u,ŷ lablangan unli tovushlar.
Binar
Lablanmagan, lablanganlik belgisiga asosan unli tovushlarning o‘zaro to‘g‘ri kelmasligi juda kam kuzatiladi. Lablanmagan unli tovushlar lablangan shakilda yokilablangan unli tovushlar lablanmagan shaklda diyarli uchramaydi.
Boshqird, tatar, o‘zbek tillarida faqat a unli tovushi lablangan shaklda bo‘lishi mumkun. O‘zbek tilida a unli tovishining lablangan shakli fonologik ahamiyat kasb etgan.
a-lablanmagan unli tovushining lablanishiga uchrashi tabiatini aniqlash turkiy bobo til fanologik tizimini qayta tiklashda katta ahamiyat kasb etadi. A unlitovishining lablanganlik holati umumturkiy xususiyatga ega emas. Buturkiy tillarningma’lum rivojlanish davri uchun xosbo‘lishi mumkun. A unlitovushninglablanish sabablarihaqida ikki xil qarash mavjud. Bir tmondanbu xolsubsrartnazariyasi ta’sirida sodir bo‘ladi eb qaralsab, ikkinchi tomondantillarning ichki rivojlanish qobuniyatlari asosida yuzaga keladi deb qaraladi.
A unli tovishining lablanishi turkiy tillarning o‘z xodisasi deb qaravchi turkolok olimlar kambinator paytga alohida ahamiyat beradilar. Lablangan va chuqurtil orqa undoshi tovushlari bilan yonma yon kelishilik a unli tovushining lablanishiga olib keladi. Haqiqatdan ham turkiy tillarda a va ä e unli tovushlarining lablanishiga juda ko‘plab misollar topish mumkun. Qiyoslang: ozar: bosh bosh (bosh), boba bobo (baba)...uyg‘.bovaj boboy...turkm. juvash yuvash...
Qisqa unli tovushlar ham o‘z yonidagi tovushlar ta’sirida lablangan bo‘lishi mumkun.
CHo‘ziq va qisqa unli tavushlr qurshavidagi tovushlar ta’sirida Umumturkiy tillar mqyosida lablashishi qat’iy holatga ega. Xususan chuziq unlilarning lablanishi esa birqator turkiy tillardagina uchraydi.
a unli tovushining lablanishga faqat bir tovush o‘rniga ikkinchisini ishlatishning ta’sirini sabab qilib ko‘rsatish etarli emas. Ichki va tashqi omillarning ham o‘rni nazardadan qochirmaslik lozim bo‘ladi.
Qarama-qarshi bo‘lgan holat lablangan unli tunli tovushlarning lablanmasligi tatar tilining bir qancha dialektlarida uchraydi. Xuddi shu holat chuvash tili uchun ham xosdir. Lablangan unli tovushlarning bir juftigacha qisqarishi umumtil an’anasi bo‘lib qoldi. Qorayim tilining galis lahjasida chegarasidagina amalda bo‘lib qoladi.
Lablangan unli tovushlarning lablanmaslik xususiyati har xil o‘zakdan yasalgan so‘zlar tarkibidagi unli tovushlar misolida ko‘rish mumkin.
Qiyoslang: olt.dїldїs, o‘zb.julduz,turk jїldїv...tuva.sїldїs yulduz (undoshlar tizimi bo‘yicha oxirgi misol boboturk shakli vulmus qoida bo‘yicha aks etra olmaydi) va tasviriy so‘zlar misolida jult, jalt, jїlt, sїlt.
Ko‘pincha so‘zlar bobotil vaqtidayoq o‘z tarkibidagi unlilar tizmini lab tovushlarining ta’sirida o‘zgartirib yuborgan. Ayrim so‘zlar tillar va shevalarda o‘zining dapstlabki shaklini saqlab qolgan xolos.
Xullas, lablangan unli tovushlarning turkiy tillarda paydo bo‘lishini izohlash kerak. Xullas, bu xususiyatning paydo bo‘lishida chuqur til orqa undosh tovushlari va lab undosh tovushlarning bevosita ta’siri ostida yuzaga kelgan deb hisoblash mumkun. Lablangan lablanmaganlik xususiyati tekshirish ob’ekiti bo‘lishi kerak.
Unli tovushlarda tomoq pardasining ishtirok etmasligi.
Tomoq pardasi unli tovushlari tuva va qarag‘as (to‘fa) tillarda uchraydi. Tomoq pardasining devorlariga kuchli hovaning urilishi natijasida artikulyasion apparatning umumiy kuchi bilan birga tomoq pardasining torayishi natijasida paydo bo‘ladi. Bu soha bo‘ycha U.SH.Boychura va A.CH.kunaa kabi olimlar barakali ijod qilishgan. Tuva tilida unli tovushlarning “farangalizatsiya” si eksperimental tadqiqot natijasida ko‘rib o‘tilgan. Masalan, a’ unli tovushi a’m so‘zida cho‘ziq unli tovush a am’ism’ so‘zidagidan ancha farq qiladi. Tomoq pardasi unli tovushlari so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida har qanday undosh tovushdan oldin kelishi mumkin.
Unli tovushlarni toza va tomoq tovushlariga ajratish so‘zlarda kelgan keyingi undosh tovushlarning sirdo bilan bog‘liq bo‘lgan holda shu birga fonetik shart tufayli toza unli tovushlarni aniqlash mumkun am’ism’, chuk’vodiy’.
Hozirgi davr nuqtai nazaridan unli tovushlar xususiyatlarining taqsimlanishini hozirgi tuva tili misolida tushuntirishi juda qiyin.
Tuva tilidagi tomoq unli tovushlari turkman va yoqut tillaridagi qisqa unlitovushlarda turkiy bobo tildagi cho‘ziqlik saqlangan. Qiyoslang:
tuva turkm yoqut
a’m hayvon am am
e’m go‘sht em em
ba‘sh bosh bash bos
ka’m qatlam vat xat ikki karra

Turkman va yoqut tillarida ayrim so‘zlarda cho‘ziq unli tovushlarni va diftonglarning borligi, tuva tilidagi unli tovushlarning mavjudligi sonor tovushlparning shovo‘unli tovushlar bilan birikishining natijasidir. Qiyoslang:

Tuva turkman yoqut
oq ‘ oq’ äk -
am ism äm äm
ash och äch äs
but oyoq bŷt bŷt
is iz їb -
ish ish ish -
SHunday qilib, tomoq tovushlarining chigaralanishiga asosiy sabab boboturk cho‘ziq unli tovushlaridir, keyingi chegaralanish esa undan tovushlardir. Boshqa chegaralanishlar esa, keyingi davr til taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, qabul qilingan so‘zlar va morfologik tip, ya’ni fe’lning bo‘yruq mayli formasi paydo bo‘lishi natijasidir.
Tomoq unli tovushlarining kelib chiqishi muammosi mutaxasislarning diqqatini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Bu to‘g‘rida turli-tuman qarashlar bor.
A.A.Palmbax fikricha, tuva tilida tomoq unli tovushlari “o‘rta cho‘ziq unli tovushlarning (ikkinchi cho‘ziqlik) qisqa unli tovushlarga o‘tish paytida yuz bergandir”, ­- deb hisoblaydi.
Ko‘pgina turkiy tillarda unli tovushlarning undosh tovushlar bilan birikma hosil qilishi o‘rta cho‘ziqlik hodisasini keltirib chiqargan. Tuva tilida mavjud bo‘lgan tomoq unli tovushlari umumturkiy qisqa unli tovushlar doirasidagina uchraydi. Bu esa ikkinchi o‘rinbosar cho‘ziqlik hodisasi haqida gap yuritishga imkon bermaydi. Aslida tomoq unli tovushlarning borligi hali isbot talab qiladigan kabi sadir. YUqorida aytilgan fikrlar esa, undosh tovushlarning maxsus kuchli artikulatsiyasi ta’sirida bo‘lgandir. Turkiy tillarda kuchli artikulyasiya muskullarini uzoq vaqt harakatda tarang holda turishiga olib keladi.Bu esa maxsus kuchli undosh tovushlarni qo‘yidagi belgilarini hosil qilishga asos bshladi: taranglik, davomiylik, jarangsizlik, nafas chiqarishlik.
YUqorida aytilgan fikrlarni rivojlantirib, davom ettirib, unli tovushlarning undosh tovushlar bilan o‘zaro ta’siri haqida tasavvur qilib, unli tovushlarda “tomoq unlilari”ni hosil bo‘lishini so‘ngi ishlatilgan undosh tovushlarning kuchli ta’siri natijasida yuzaga kelgan deb hisoblash mumkin. Bular: p,t,ch,k,s,sh undosh tovushlari.