«Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi» fanidan o’quv-uslubiy majmua

2-Mavzu Turkologiyada unli tovushlar tizimi

Turkiy tillarda unli tovushlarni bir bo‘g‘inli so‘zlardagi farqni aniqlash lozim bo‘ladi. Bir bo‘g‘inli so‘zlarda unli tovushlarning tahlili nisbatan oson ko‘rsa, ko‘p bo‘g‘unli so‘zlarda unli tovushlarning ohangdoshligi ancha halaqit berishi mumkin.

Ma’no bildiruvchi fonemalar tarkibini belgilash uchun kuchli pozitsiyadagi unli tovushlarni hisobga olish lozim.
V.V.Radlov teleut dialektiga asoslanib, umumturkiy tilda sakkizta unli borligini aytgan: a, o, u, ī, ā, ō, ỹ, i, (qiyoslang: qorachoy-bolqor, qirg‘iz, qumiq, turk va boshqa tillar). Keyinchalik, ozor tilning manbalari asosida unlilar soni to‘qqiztaga etdi: a, o, u, ī, ā, e, ō, ỹ, i.
SHu unlilar tizimi turkiy bobo tilga ham tadbiq qilinmoqda. YAna shu tizim mug‘ul tillariga ham tegishlidir. YAna qo‘shimcha boboturk fonemalari: ia (>chuvash ju, yoqut ā), ā yoki á (turkiy a, chuvash, yoqut i), e (yoqut e, > chuvash i), ia (chuvash u so‘z boshida undoshning o‘zgarishi ta’sirida).
Unli fonemalarning ajratuvchi belgilari tahlili.
Keng tor unlilar (og‘iz bo‘shlig‘ining ochilish darajasi). Turkiy tillarda unli fonemalarning o‘ziga xos ajratuvchit muhim belgilaridan biri og‘iz bo‘shlig‘ining ochilish darajasi hisoblanadi.
Shuning uchun ham yoqut, sho‘r, oltoy, qoragas, tuvn qirg‘iz, bolqortillarida unlilar ikki bosqichli oppazitsiya tashkil etadi. a, o, ā, e, ō –keng unlilar (kompakt), u, ī, ỹ, i – tor unlilar (diffuz) singan.
Cho‘ziq va qisqalikni hisobga olmaganda ko‘rsatilgan tillarda unli fonemalarning soni qatiy sakkiztadir.
Ozarboyjon boshqird, qozoq, qoraqolpoq, tatar, hokas va boshqa bir qancha tillarda ko‘rsatilgan qarama-qarshi qo‘yilgan belgi asosan uch va to‘rt bosqichli taraf (oppozitsiya) shakli to‘qqiz, o‘n va undan ortiq unlilar sonini tashkil qiladi.
Qiyoslang: ozor tili:
Keng a ä – o ö
YArim keng e
Tor ī i – u ỹ
Boshqirt, tatar, chuvash tillari:
Keng a ä (e) – o ö
YArim tor ǐ ǐ
Tor ī i – u ỹ
Qozoq tili:
Keng a ä – o ö
Yarim keng e
Yarim tor ǐ ǐ – ỹ ỹ
Tor ī i – u ÿ
Hokas tili:
Keng a e – o ö
Yarim tor ǐ
Tor ī i – u ỹ
YUqoridagi holat bobo tilda unlilar soni to‘qqtz-o‘nta ekanligiga davat etadi. Bu esa boshqa turkiy tillarning faktlarini ham tahlil qilishni ham taqoza etadi.
Xullas, unlilarning kelib chiqishi va vazifasini aniqlashni taqoza qiladi.
I. O‘g‘iz tillarida oraliq qo‘shimcha bosqich unli yarim keng e tovushi bir tamondan keng ā tovushiga, ikkinchi tomandan, tor itovushiga qarama-qarshi qo‘yilgan.
YArim keng, yopiq e tovush haqidagi masala o‘tgan asrdan beri turkologlarning o‘rtasida, diqqat markazida bo‘lib, turli munozaralarga sabab bo‘lmoqda.
O‘rxun va Enasoy yozma yodgorliklari tiliga asoslanib, V.Tomsen shu masalani kun tartibiga qo‘ygan edi.
Ba’zi so‘zlarda í harfining ishlatilishi.kishilarning diqqatini o‘ziga tortdi. CHunki í ayrm so‘zlarda uchramaydi almashtirib qo‘llanilgan. SHuning uchun ham V.Tomsen qo‘yidagi xulosaga kelgan. 1) í harfi uchragan so‘zlarda bu toza i unlisini anglatgan (ko‘pgina hozirgi zamon turkiy tillaridagi i unlisiga to‘g‘ri keladi).
2) í harfi o‘zgargan maxsus so‘zlarda ā unlisidan farq qiluvchi yopiq e unlisini anglatadi. (Hozirgi turkiy tillarda bu tovushga ko‘pincha e ba’zan i tovushlari to‘g‘ri keladi).
Enasoy yodnomalarida X run harfi yopiq e tovushini bildirgan. Masalan: eki, el, esh, do‘st, et-qilmoq, bel bel , besh, besh, jetmish etmish. V.V.Radlov fikricha, yarim keng yoki yopiq e tovushi ikki bosqichli tarafga tegishli deb, lablanmagan, yumshoq qatorga tegishli deb hisoblaydi. SHu fikrga qo‘shilgan holda qadimgi turkiy tillarda va hozirgi zamon turkiy tillarida o‘zak bo‘g‘inlarda bitta e (ā) unlisi mavjud. Bu tovush run yodnomalarida í, uyg‘ur matnlarida > , eski arab yozuvida ﻰ belgilari yordamida berilgan. (Aslida bu harflar i tovushini ifodalagan).
YU.Nemet fikricha, e (e) mustaqil fonemadir. Buni a (e) va I fonemalariga qarshi qo‘yadi. Qiyoslang: ǐm kuchuk (<ïm­im), im go‘sht (< ām), im qil (E.D.Polevanov turkman tilini tadqiq qilar ekan, ä va e vazifalarini bir-biridan ajratib ko‘rsatadi. ä (ā) chuziq efonemasidan kelib chiqqan va rivojlangan. Qiyoslang: bäsh besh, är erkak. Bu o‘rinda hech qachon cho‘ziq bo‘lmaydi va boboturk ä ga borib taqaladi.
K.Tomsen tamonidan o‘g‘uz va boshqa turkiy tillardagi o‘xshash xulosalar o‘rtaga tashlandi:
1) i va ǐ fonemalari hech qachon a va e fonemalari ilan almashmagan. (Qo‘yi Volga turkiy tillari bundan mustasno);
2) ā (hozirgi turkiy tillarda ä tarzda bo‘lgan yoki qisqarga; j fonemasidan oldin yoki keyin va ifonemasidan oldin ozor tilida e tarzida ixtyoriy berilgan);
3) e fonemasi (ozor tilida e tarzida, boshqa turkiy tillarda ä – i fonemalari o‘rtasida cho‘ziq yoki qisqa holda, turkman va yoqut kabi ba’zi bir turkiy tillarda shu fonemaning to‘liq cho‘ziqlik holati saqlangan).
SHu tariqa ikki bosqichli taraf (oppozitsiyasi) chiziqlik /qisqalikni tanlab bergan. Bu esa chiziqlar qisqa unli fonemalarning qarama-qarshi qo‘yish orqali sarf jihatdan aniqlangan: ä, i va e, ǐ .
Uyg‘urtilida ä va e fonemalarining farqini aniqlab bir-biridan ajratish bo‘g‘in tarkibi bilan bog‘liq. YOpiq bo‘g‘inlarda ä fonemasi ochiqbo‘g‘inlarda e fonemalari qo‘llaniladi. Qiyoslang. a) kälgan kelgan, b) kechä oqshom.
Ayrim turkiy tillarda e fonemasining qo‘llanishi yonma-yon kelgan j fonemasi ta’siri ostida ham bo‘lishi mumkun:
g‘äjrät quvvat, qejd belgi o‘rinlarda keyingi unli tovushning ta’siri ostida yuqoridagicha bo‘lmasligi mumkun.
Tarkibiy va kombinator daqiqalari ä va e fonemalarini chegaralash uchun asosiy sabab bo‘la olmaydi. Tadqiq qilingan misollar e yopiq fonemasining mavjudligini birinchi chiziq unlilarning borligibilan izohlash mumkun. (E.D.Polivanov, K.Fay, V.Tomsin).
Tuva, tun yozma yodgorliklarda uchrovchi X harfi V.Tomsinfikriga yopiq e fonemasini ifodalash uchun qo‘llaniladi.
El urug‘, bel, besh kabi so‘zlarda X harfining ishlatilishi cho‘ziq unli tovushlarini tiklash imkonini beradi.
Eskiturk tili matnlariga e’tibor qilinsa, Abu-Xayyom tamonidan ajralib ko‘rsatilgan juftlik tahlil qilinsa i fonemasi esa cho‘ziq unligiga o‘tganini ko‘ramiz.
Ä fonemasi

	ozor	Tur	turkman	yoqut
äl xalq, mamlakat	el	il	ïl	-
än eni	en	en	in	ien
är erkak	erkäk	erkäk	är	er
käch	kech	gej	gich	kiesä
täs tez	tez	tez	tib	-
tär ter	tär	ter	der	tirim
Täŋ teng	tän	deŋ	deŋ	teŋ

Misollarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, ozor tilida – fonemasi cho‘ziq fonema biddir, ä fonemasi qisqa unliga xosdir. Ayrim so‘zlarda kelib chiqishi jihatidan e-i fonemalari cho‘ziq unlilar o‘rtasidabo‘lishi mumkun. SHu bilan birga etimologik jihatdan qisqa tarzda faqat e unligi uchraydi. Bu qonuniyat buzilish o‘rinlari ham bor.

Qiyoslang. Ozor. gej-keymoq, jedoji-etti so‘zlaridagi unli tovushlar j ta’sirida o‘zgargan.
Yuqorida aytilgan fikrlarga asoslanib, turkiy unlilar tizimiga asosan cho‘ziq va qisqa unlilar munosabatini sifat jihatidan yokiqarama-qarshi qo‘yish orqali o‘zaro mosligini aniqlash mumkun bo‘ladi.
1) Ä i yoki 2) ä i
Ä i e i
ä cho‘ziq unlilining mavjudligini uning o‘ziga xos fonetik xususiyatlaridan izlash loqim.
Shunga bog‘liq holda ä unli fonemasining taraqqiyoti natijasida yoqut tilida ie diftonlashishda bosh qism (kompanent) – i hal qiluvchi asos bo‘lib xizmat qildi. Keyingi kompanentning mavjudligi ä unli fonemasini sifat jihatda o‘zgarishiga zamin yaratdi. SHu bilanbirgaundan oldin j qo‘llanishi ham unga o‘ziga xos imkoniyat bo‘lib xizmat qildi.
ä unli fonemasining qisqarishi natijasida ä tovushining kelib chiqishi o‘g‘iz tillarining hamma dialektlarida yuz bermagani holda,bir qancha dialektlarida e unli fonemasi nafaqat cho‘ziq unlidan, balki qisqa unli tovushlardan paydo bo‘ladi va rivojlanadi. SHuning uchun ham hozirgi kunda bir qancha dialektlarning aralashib ketishi natijsida ä va e fonemasining birinchi bo‘linishi biroz buzuladi. SHunday qilib, o‘g‘iz tillarida ä –e unli fonemalarni qaramash-qarshi qo‘yishlik boboturk tilidagi ä va ä unli fonemalarning fanologik qarama-qarshiligini aniqlsh imkoniyatini beradi va uch qator taraf (oppozitsiya) dagi lablanmagan, yumshoq qatorning (ä,e,i) birinchi manbayi emasligini isbotlash uchun hizmat qiladi.
II. Boshqirt, tatar va chuvash tillarida oraliq qo‘shimcha bosqichni yarim qisqa unli tovushlar xosil qiladi. O‘ta qisqa (chuvosh tilining quyi dialektida reduksiyaga uchragan) i,ǐ,ǒ,ő qiyoslang: totar: qish, qish; chuvosh: s΄ǐr, er sanab o‘tilgan tillarda oraliq qatorning paydo bo‘lishi umum turkiy unli tovushlar tizimining joylarda qayta paydo bo‘lishi ta’sirida bo‘lgan.
Tor unli tovushlarni juda qisqa talaffuz qilinishi bu tovushlarni kengayishiga va kengunli tovushlarga yaqinlashtiradi.
Ko‘pgina turkiy tillarda unli tovishlarning chiziqlik / qisqalik belgisi bo‘yicha defopologizatsiya yuz berganligi sababli umumturkiy tarafning (oppozitsiya) ikkinchi chiziqlik / qisqalikni qarama-qarshi qo‘yish natijasida fonologizatsiya hodisasi yuz bergan. SHu bilan birga jarangsiz va jarangli (kuchli va kuchsiz) undoshlarda ham shu holat kuzatiladi.
Yuqorida aytilgan qipchoq turkiy tillarida ikkinchi darajali cho‘ziq vaqisqa unli tovushlarni qarama-qarshi qo‘yish yo‘q. shuning uchun ham aralash belgiga qarab, umumturkiy qatoriga qisqalik va cho‘ziqlik unlitovushlar doirasida fonologizatsiya o‘zining mavqiyini yo‘qotgan hisoblanadi.
III. Hakkas tilida xuddi qipchoq tillaridagi kabi o‘rta oraliq qo‘shimcha qator hosil bo‘lgan. Keng ä (shunga tegishli ä) unli tovushi o‘rnida qisqa i unli tovushi taraqiy qilingan:im go‘sht, in eni kelib chiqishi jihatida i(i) ancha ochiq unli bo‘lib qolgan in, in, kir kirmoq.
Shu bilan birga to‘qqizinchi unli tovush e og‘iz bo‘shlig‘ining ochilish belgisiga qarab uchunchi qator tarafga oid holda paydo bo‘ladi. e, ǐ,i.
Hamma turkiy tillardan farq qilgani holda hokas tilida uchunchi qator tarafga tegtshli bo‘lgan to‘qqizinchi unli tovushning hosil bo‘lishi tilning xususiyati bilan bog‘liq emas. E unli tovushi hokkas adabiy tilida juda kam uchraydi. SHunday qilib bu tovush ma’lum dialektgagina xosdir.
Qittiq qatorlik yumshoq qatorlik (hosil bo‘lish o‘rni).
Ikkinchi farqlovchi belgi- qattiqlik yumshoqlik (past ohangdoshlik, yuqori ohangdoshlik) ahamiyatga ega. Qattiq qatorga tegishli bo‘lgan unli fonemalar yumshoq qatordagi o‘ziga xos bo‘lgan tovushlarga teng bo‘ladi.
Qiyoslang. Bir tomondan a, o, u, i, ikkinchi tomondan ä, ő, u, ї. O‘zbek tilida unli tovushlarni bunday ikki qatorga bo‘lishlik qo‘yidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi: a, o, u, e,i.
Keyingi yillarda turkiy tillardagi ohangdoshlik hodisasi qo‘pol ravishda bo‘zilgandir.
Unli tovushlarni qattiq qadar va yumshoq qadar deb bo‘lishlik, hatto qadimgi turkiy tillarda ham uchraydi. Xuddi shu shakl bobo tildi bo‘lishi kerak edi. Qadimgi turkiy tillarda ham, qolaversa, boboturk tilida ham bir xilda va birday hollarda unli tovushlarda bo‘lmagan. i/i ga qaraganda a/ä, o/ö, u/ü juda katta fonologik belgilash xususiyatiga egadir.
Harfi hamma o‘zakda egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi. Va ko‘pincha qattiqlik yoki yumshoq unli tovushlarga mos bo‘ladi. Unli tovush i ko‘pincha egalig qo‘shimchasi bo‘lib, vakalizmning asosiga tegishli bo‘lmaydi. Shuning uchun ham qadimgi turkiylar qag‘ani, qїzi, sari, subi kabi talaffuz qilganlar. Tushum kelishigi shakli formasida bu so‘zlar qag‘anin, qїzin, sachin, subin, tarzida bo‘lgan. Qadimgi turkey morfemalarning miqdoridagi qisqa tor lablanmagan unlilar sifat juhatida qator belgisiga asosan va reaksiyaga uchramagan.
YUmshoq qatordagi unli tovushlarning qo‘llanilishiga e’tibor berilsa, vakalizm tarkibida qattiq qatordas ko‘payish mumkin bo‘ladi.
Tunyuquq matnlarida: qolmish, qolmay, jag‘mish kabi so‘zlar uchraydi. Hozirgi Ozarbayjon tilining dialektlarida so‘zlarni birinchi bo‘ginida ї unlu fonemasining i tovushiga o‘tishi j tovushining ta’siri asosida yoki undosh tovushlarning ta’siri natijasida bo‘lgan. ilxї ‘ tabun ‘ ( Turkiy tillarda qattiq qator va yumshoq qator unli tovushlarni fonologik jihatdan ko‘p so‘zlarda qarama-qarshi qo‘yishlik va ikki vaziatda qattiq va yumshoq shaklda qo‘llanilishi so‘zlarning ma’nosiga ta’sir etmaydi. SHunga o‘xshash so‘zlar bir ichida va uning dialoglarida uchrashi mumkin. (Y. Bolasha fikricha, bu so‘zlar “singarmonizm parallellaridir” D.G.Kiekboev fikricha “so‘zlarning variantlaridir”.
Ozorcha inak va їnäk “sigir”, okuz va öküz va boshqalar .
Qattiqlik va yumshoqlik hodisasiga nisbatan unli tovushlarning sifat jihatidan qat’iy emasligi singarmonizm variantlarini keltirib chiqaradi degan fikrlar bor. Bu esa polisintaktik hodisaning rivojiga asos bo‘ladi. Turkiy tillardagi aglyutinatsiyaga bog‘liq holda yuzaga chiqgan. SHu fikrga tayangan holda turkey tillarning qadimgi davrlardagi rivojlangan davrida unli tovushlarning ohangdoshligi amalda bo‘lganligi doirasida so‘zlar bir-biriga birlashgandir. Singarmonizm variantlarining asosi fakultativ shaklda saqlangan yoki semantic manbaani anglatish uchun qo‘llangan.
Qaysidir ma’lum vaqtlarda turkey tillarda sintetik yi’g‘malar amalda bolgan. Va u asosida keyinchalik agliyutinativ morfologik elementlar rivojlangan bo‘lishi mumkin. Lekin unli tovushlarning ohangdoshligi bu yig‘malarning birlashuviga manbaa bo‘lganligini tasdiqlovchi misol yo‘q.
Unli tovushlarning qattiqlik vayumshoqlikhollariga nisbatan sifatjihatidan qat’iy emasligi so‘zlarning vokolizmholati bo‘yicha bir qatordan ikkinchi qatorda o‘tishi mumkun bo‘ladi. Qattiq qatordan yumshoq qatorga o‘tish unli tovushlar tizimining so‘z boshidagi qismga bo‘lgan ta’siri natijasida amalga oshadi.