«Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi» fanidan o’quv-uslubiy majmua

Miqdor belgilar
Chuziqlik qisqalik
Turkiy tillarda unli tovushlarning cho‘ziq talaffuz qilinishi uch qatorli belgi bilan izohlanadi va uch guruhni tashkil etadi: cho‘ziq, qisqa va juda qisqa. Aslida fonologik darajada cho‘ziqlik va qisqalik, yoki qisqalik va o‘rta qisqalik bo‘lgan unli tovushlarning xususiyatlari bir-birlari bilan qarama-qarshi qshyilib tahlil qilinadi.
Qisqa unli tovushlar odatdagi ayrim oddiy tovush sifatida so‘z boshida (qozoq, qorachoy-bolqar, qaraqolpoq, no‘g‘ay, qo‘shiq va haq o‘g‘iz bundan mustasno) amalda bo‘ladi. CHo‘ziq unli tovushlar oddiy va ikki unli tovushning bir bo‘g‘in hosil qilib kelishi shaklida istemolda bo‘lishi mumkin. Juda qisqa unli tovushlar to‘liq shakllanmagan holida sidrat jihatidan iste’molda bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda bg‘iz bo‘shligidan o‘zgarishi, lablanish hodisaning yo‘qolishi nazarda tutiladi.
Oltoy xaq o‘g‘iz, qirg‘iz, turkman, sho‘r yoqut tillaridagi unli tovushlar tizimida unlilarni qaramash qarshi – cho‘ziqlik va qisqalik bo‘yicha-qo‘yishlik fanologik jihatid anahamiyat kasb etadi. Bu esa unli tavushlarning cho‘ziqligini nisbiy va cheksiz emasligini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. CHo‘ziq unli tovushlar fonetik jihatdan odatdagi unli tovushdan ikkimartta davomliroq bo‘ladi. Qisqa vacho‘ziq unli tovushlar hamma turkiy tillarda son jihatidan to‘g‘ri kelmasligi memkun.
Turkiy tillarda cho‘ziq unli tovushlarni tasnif qilishda birinchi darajali va ikkinchi darajali unlitovushlar deb ajratish ayon bo‘lgan. Birinchi darajali cho‘ziq unli tovushlar esa bobo til hukumronligi davri bilan chambarchas bog‘liq hisoblanadi. Ayni paytda bu cho‘ziq unli tovushlarning xususiyatlari umumturkiy tillar uchun xos deb qaralishi lozim.
Birinchi va ikkinchi darajali cho‘ziq unli tovushlarning xususiyatlari diaxironik-tarixiy tartib jihatidan umumturkiy bosqich tegishli ekanligini uyoki bu til nuqtai nazaridan farqlashlik hollari kuzatilmaydi. Ularning o‘rtasidagi farqni vacheklanishni o‘rganish turkiy tillar fonologik tizimini aniqlashda kattaahamiyatkasb etadi.
2. Ikkinchi darajali cho‘ziq unli tovushlar undosh tovushlarning tushushi, unlitovushlarning taranglashishi istalgan tovushning tushib qolishi oqibatlarida paydo bo‘lgan shubilan birga boshqa tildan qabul qilingan so‘zlarda urg‘uli va urg‘usiz unli tovushlarni farqlash oqibatida yuzaga keldi.
Turkiy tillarning hammasida cho‘ziq unli tovushlarningbirinchi darajali guruhlariga kiruvchi cho‘ziqlik uchraydi. Qiyoslang:olt. tŷ, tog‘, (tār); haqo‘g‘iz chār, chaqirish (); yoqut. ŷ, suv, ().
CHo‘ziq unli tovushlarning ikkinchi darajali guruhiga tegishli misollarni hokkas va yoqut tillaridangina topishimiz mumkun. Oxirgi guruhga tegishli kuchli unli tovushlar,chuvash tiliga xosbo‘lib, asosan rus tilidan o‘tgan so‘zlar tarkibida uchraydi va bu cho‘ziq unli yoki difton shaklida bo‘ladi.
buojlaķ, voylak; pŷk, par; buoķķa, aroq; bo‘t, pud; buxātaj, botir; oruomna, tekis, uoda, ikki, chierbe.
Bir qancha turkiy tillarda tabiatan tegishli bo‘lgan ikkinchi darajali cho‘ziqlik bilanbir qatorda suniy holda bo‘lgan arab-fors she’riyatiga oid xol yuzaga kelgan shartli cho‘ziqlik ham uchraydi.
Ochiq bo‘g‘inlar qisqa yoki cho‘ziq bo‘lishi mumkun. YOpiq bo‘g‘in esa ڼ bilan tugamasi cho‘ziq bo‘ladi.
2. O.Byotlink tamonidanbirinchi bo‘lib,turkiy tillardagibirinchi darajali cho‘ziqunli tovushlarningborligi yoqut va tatartillaridagi misollar yordamida aniqlangan edi.
O‘zbek, yoqut, chuvash tillaridagi cho‘ziq unli tovushlarbilan qisqa unlitovushlarning bir-biriga qarama-qarshi qilib o‘rgangan.
E.D.Polivanov dastlabki birinchi darajali cho‘ziq unli tovushlarni umumturkiy ekanligini vabobo turkiy cho‘ziqlikni tiklash uchun turkman va yoqut tillaridagi o‘zaro to‘g‘ri kelishligi asosida ishonchli misollarni keltirgan edi. Quyidagi misollarga e’tibor bering:
Boboturk turkman yoqut
am ism äm äm
ash och äch äs
but oyoq bŷt bŷt
is iz їb -
ish ish ish -
ős o‘z őb ÿős o‘rta
pāj boy bāj bāj
Turkiy va yoqut tili misollarning o‘zbek tili Janubiy Xorazim, Qaroqalpoq shevalaridagi so‘zlarga tshg‘ri kelishi kishini hayratga soladi. Qarag‘as tilida ham o‘ziga hos misollar mavjud: ÿit uch, ait och, baish yara, beish, besh, dish, tish, dőish, ko‘krak, dÿn, tun, kecha.
ash ااش , azااڒ , āq ااق al اال...
SHu bilan birga cho‘ziq unli tovushlarning turkman, yoqut tillarida O‘rni va Xun tillarida cho‘ziq unli tovushlarga to‘g‘ri kelishi o‘ziga xos xulosalarni aytishga imkon beradi.
Vent.t. turk. yoqut
Al yolg‘on āl -
Qyasz motom jav -
Kek ko‘k gok kÿőx
Saz lay vāb -
Sza son vān āx
Yuqoridagi misollar cho‘ziq unli tovushlarni o‘zaro paralel bo‘lishi bilan son va sifat nuqtai nazaridan ham turkiy tillarning va turkiy bo‘lmagan tillarning ham o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlashga xizmat qiladi.
Tuva tilida bobo turkiy cho‘ziq unlt tovushlar tomoq unlariga aylanmagan uchun ham qisqa unli tovushlarga yaqinlashgan, shu sababli pozitsion jihatidan “faringalizatsiyalashgan”. Turk tilida boboturkiy cho‘ziq unli tovushlar va jarangli undosh tovushlarning o‘zaro aloo‘asi tufayli unli tovushlardan oldingi tovushlarning jarangli holatiga aylantiradi.
Birinchi bosqich cho‘ziq unlilarning paydo bo‘lgan z(b) undosh tovushi bilan bo‘lgan o‘zaro aloqasi natijasida chuvash tilida bu undosh tovushlarining r tovushiga qarab rivojlanishi ko‘atiladi. O‘g‘uz, qipchoq va qorluq uyg‘ur tillarida z(b) tovushi s undoshi tovushning kuchsizlanishi natijasida yuzaga kelgan. Ayni paytda birinchi bosqichi cho‘ziq unli tovushlarning ham ta’siri bor.
CHuvash tilida o‘xshash aloqa hodisasini birinchi bosqichi cho‘ziq unlilar bilan ikkinchi l (CHuvash tili turkman tili yoqut tili
pilềk besh bäsh biesh
Boboturk tilida cho‘ziq unli tovushlarning mavjudligini isbotlovchi ozor tilidagi ä va e unli tovushlarini qarama qarshi qo‘yish orqali bilish mumkin:ä-ä, e-ä.
Bez bezmoы (

YUqorida aytilgan fikrlardan kelib chiqib, bobotilda mavjud bo‘lgan umumturkiy unli tovushlarning birinchi bosqich cho‘ziq qisqalikning mavjudligini bemalol aytish imkonini beradi.

Ko‘p bo‘g‘in so‘zlarda unli tovushlar
Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda unli tovushlar bir bo‘g‘inli so‘zlar tarkibidagi unli tovushlardan o‘zining maxsus xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu farqlar har xil shartli vositalarning ta’siri ostida yuz beradi.
a) Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘indagi unli tovushlar.
I. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘indagi unli tovushlar bilan bir bo‘g‘ili so‘zlardagi unli tovushlar o‘rtasidagi farqlar asosida unlilar tizimi bo‘yicha fonetik qatorlarda joylashishidagi izchillikning xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Tomoq unli tovushlari tuva tilida kelib chiqishi jihatidan qisqa unli tovushlar bo‘lib, bu ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar tarkibida ham shu tarzda iste’molda bo‘ladi.
Qiyoslang;
Tuva tili turkman tili yoqut tili
a’ldї olti altї alta
da‘lbaj boshqar – talbä
de‘ge taka – –
do‘kpak don tokmak –
Bo‘g‘inning ortish bila tomoq unli tovushlarning cho‘ziqligi qisqara boshlaydi. Bu esa cho‘ziqlikning miqdorga nisbatan kamiyishiga olib keladi.
Turkman tilida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlardagi cho‘ziq unli tovushlar xuddi bir bo‘g‘inli so‘zlardagi singari ko‘pincha birinchi bo‘g‘inda uchraydi.
Āva azoblanmoq, ākga tonga, ädim odim, bāba bobo, bäja boja, bāldїb, qayin singil.
YOqut tilida birinchi bo‘g‘inda cho‘ziq unli tovush ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning miqdori unchalik ko‘p emas. SHu bor bulgan so‘zlar ham umumturkiy tillarga tegishlidir.
Boshqa turkiy tillarda qadimgi birinchi bosqich cho‘iqlikni hisobga olgan holda ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida cho‘ziq unli tovushlar juda kam uchraydi: āra izlamoq, ārї ari.
Bir bo‘g‘inli so‘zlarga turli morfologik qo‘shimchalar yordamida ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga aylanganda, masalan, turkman tilida birinchi bo‘g‘indagi cho‘ziq unli tovushlar o‘zining dastlabki xususityatini saqlab qoladi.
YOqut tilida esa, turkman tilidan farq qilgani holda yuqoridagi holatda, ko‘p bo‘g‘inli so‘zning birinchi bo‘g‘inidagi cho‘ziq unli tovushi o‘zgarishi yoki yo‘qolishi mumkin. Ko‘pikcha bu o‘zgarish diftongni hosil bo‘lishiga olib keladi: achchїk och, dener o‘zi haqida gaprmoq.
L.N.Xaritonov fikricha, diftonglarning yo‘qolishi bilan cho‘ziq unli tovushlarning o‘zgarishi bir bshg‘inli so‘zlarda so‘zning oxiri undosh tovush bilan tugashi va so‘z yasovchi qo‘shimchalarning qo‘shilishi natijasida yuz beradi.
Aslida ham xuddi shunday fonetik tuzilishni juda ko‘p hollarda ko‘zatish mumkin. SHu bilan birga birinchi bo‘g‘ining ochiq bo‘lishi esa, urg‘uni keyingi bo‘g‘inga tushishiga juda yaxshi sharoit yaratadi.