Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi
Mavzu: TURKIY TILLARDA FE'L KATEGORIYASI
Download 389.5 Kb. Pdf ko'rish
|
Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi (1)
|
Mavzu: TURKIY TILLARDA FE'L KATEGORIYASI
(2soat) R e j a : 1. Fe'l nisbatlari 2. Fe'l mayllari 3. Turkiy tillarda fe'llarning tuslanishi 4. Turkiy tillarda sifatdosh 5. Turkiy tillarda ravishdosh 6. Turkiy tillarda harakat nomi Turkiy tillar ham predmetning ish-harakatini, xrlatini, belgining yuzaga kelishi, o`zgarishi kabi jarayonlarni ifodalaydigan so`zlar fe'l deb ataladi. Morfologik jixdgdan fe'lning bir qancha o`ziga xos xususiyatlari mavjud: 1. O`timli va o`timsizlik: ol-o`timli, kel-o`timsiz. 2. Sub'ekt va ob'ekt o`rtasidagi munosabatni ifodalovchi nisbat kategoriyasi: kel-keltir, shod-shodlan, tepin, tepil. 3. Bo`lishli va bo`lishsyulik shakli: kel-kelma, ol-olma, ket-ketma. 4. Mayl va zamon kategoriyasi: oldi, oladi; olay, olsa kabi. 5. Maxsus funktsional shakllari: sifatdosh, ravishdosh, x,arakat nomi. 6. Tuslanish sistemasi: oldim, olding, oldi; olganman, olgansan, olgan; ol, olay, olsin kabi. Fe'l nisbatlar. Turkiy tillar ish-harakatning bajaruvchisi (sub'ekt) bilan predmet (ob'ekt) orasidagi yoki bir necha bajaruvchi (sub'ektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe'l nisbati sanaladi. Fe'l nisbati maxsus shakl yasovchi affikslar yordami bilan yasaladi. Turkiy tillarda fe'lning besh nisbati mavjud: aniqlik, o`zlik, majhullik, birgalik, orttirma nisbatlari. Uzlik nisbatida qarakatning sub'ekti bilan ob'ekti bir shaxsning o`zi bo`ladi. O`zlik nisbati turkiy tillarning barchasida -n, -in, -in affiksi bilan yasaladi: tortin, yuvin, o`ran, yasan (o`zbek tili), so`zlan, karan, sashan (tatar tili), gezinmex (kezinmoq ozarbayjon tili). Boshkd turkiy tillarda bo`lmagan -l, -ish affikslari bilan o`zbek tilida o`zlik nisbati yasash mavjud: cho`mil, surkal; kerish kabi. Majhullik nisbatida harakat to`ldiruvchi anglatgan predmet tomonidan bajarilib, egaga o`tadi yoki haqiqiy bajaruvchi noma'lum bo`ladi. Majhullik nisbati xdmma turkiy tillarda -l, -nl, -il affiklari bilan yasaladi. Masalan, ozarbayjon tilida azal-kamayib, boshal-bo`shal; o`zbek tilida yengilla, muzla; turk tilida kgsala - qisk^rt; tatar tilida tugerekle - yakunla; chuvash tilida vad'l-kdrimoq; qirg`iz tilida armqta (arikla) -arikla; qozoqtilida juanda (- juanla) -yo`g`onlan kabi. Birgalik nisbatida harakat bir necha shaxs tomonidan birgalikda bajariladi. Birgalik nisbati -sh, -ish affiksi bilan yasaladi. Masalan, sevishmeq (turk tili), sug'sh (tatar tili), bar's (no`g`oy tili), alnshmak (turkman tili), v'rs-urishmoq (chuvash tili), so`zlashdi, sug`arishdi (o`zbek tili) kabi. Orttirma nisbat bir sub'ektning o`z harakatini bo isd sub'ektning ta'siri natijasida bajarishini yoki aslida o`timsiz bo`, an harakatning predmetga o`tishini ifodalaydi. Turkiy tillarda orttirma nisbat quyidagi affikslar bilan yasaladi: -ar, -er, -f, -ir affikslari bilan: krzoq tilida sh'gar-chiqar. ko`mik tilida qaytar, ichir, uyg`ur tilida achur, turk tilida batmr, oltoy tilida kechir, shor tilida qachir. io`goy tilida umish kabi. -tf, -tir affiqsi bilan: yazdmr (qo`miq tili), yuzdir (turkman tili), yedir (turk tili), kestir (tuva tili). kiydir (oltoy tili), oltur (qirg`iz tili), attf (shor tili), smrdar (yozdir-chuvash tili), toldur (uyg`ur tili) kabi. -t, -o`t, -it affiksi bilan: olurt-o`tkaz (tuva tili), ishlet (qo`miq tili), odurt (shor tili), okut (qirpp tili), oynat (qozoq tili). tutar (tatar tiln). ashat (io`yuy tili) kabi. -o`z, -iz affiksi bilan: okiz, tomiz (o`zbsk tili), yemt (krzoq, k^rg`iz, qo`miqtillari), agis-okiz (guva tili) kabi. -ko`z, -qro`z, -g`o`z, -g`iz affikslari bilan: yatko`z (tatar tili), qalgo`yu-qoldir (tuva tili), tungo`yu (shor, oltoy tillari), to`ro`s (no`g`oy tili) kabi. Turkiy tillardagi -ar, -er, -f, -ir affikslarn bir affiksning variantlaridir. -tnr affiksi -t va -tsr kabi ikki affiksning ko`shilishidan paydo bo`lgan. Xuddi shunday -ko`z, -go`z affiksi x,am -k m -mz va -iz affikxlari ko`shililshdan, -ko`f, - kar affiksi -k va -nr, -ar affikslari ko`shilishidan paydo bo`lgan. Fe'l mayllari Turkiy tillarda ish-x,arakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi kategoriya mayl sanaladi. Mayl katsgoriyasi harakachiing voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon va grammatik shaxs uzviy bog`lanadi. Bu uch xrdisa fe'lning gapda kesim vazifasin.n bajarishdan - predikativlik funktsiyasidan kelib chnqadi. Turkiy tillarda fe'lning uch manlp mpvjud: 1. Istak mayli. 2( Shart mayli. 3. Buyruqmayli. Istak mayli turkiy tillarda oltn xil affiks bilan yasaladi. Ular -gay, -ay, -as1, -a, -sa, -sar kabilar. -gay affiksi fe'l o`zagiga ko`shilgan, unga shaxs-son affikslari -msh, -ssh, - bsh, -So`z va -lar ko`shiladi. o`u holat po`g`oy, qaraim. shor, oltoy, tuva, qozoq, qoraqalpok, chulim, hakas, salar tillarida va biroz o`zgargan xrlda yokuttnlida uchraydi. Masalan, no`g`oy tilida: Birlik 1. barg`ayman 2. bargaysan 3. bargay Ko`plik bargaymiz bargaysiz bargaylar -ay affikxi bilan yasalgan istak mayli shaklnning birinchi shaxs birlik va ko`iligi ayrim turkiy tillarda saklashan: baray'm, baraio`k (no`g`oy tili), alym, alyk (tatar tili), alay'k (qozoqtili) kabi. Ba'zi turkiy tillarda -ay affiksi funktsiyasida -sh, -sh, -al affikslari ko`llaniladi: alalsh (turk, gagau tili), alalsh (turkmai tili), alilshar (tuva tili). Ayrim turkiy tillarda oxiridagi -nm, -sh tushirilgan yoki boshka affikslar ko`shilgan xrlda ishlatiladi. Masalan, uygur tilida alay, o`zbek tilida olay, olaylik kabi. -asi affiksi bilan yasalgan istak mayli shaklining turkiy bobotilda mavjudligidan turk, ozarbayjon, gagauz tillari materiallari dalolat beradi. Bu shakl yokut tilidan boshqa tillarda yo`q. Yoqut tilida -as! affiksi -mo` tarzida keladi: 1. barm: o`bo`sh -borarman 2. baro`g o`go`t -borarsan 3. baro`: i -borar baro` mbng -borarmiz bar! mgiz -borarsiz bar) mlvr -borarlar -a affiksi bilan yasalgai istak mayli sh kli g`uz guruh tillarida max,suldor ko`llaniladi: alam, alasan, ala. alag, alasshp, alalar (ozarbayjon tili), yazaysh, yazaso`sh, yaza, ya almm, yazasshv, yazalar (turk tili). -so`n affiksi bilan yasalgan istak maylm buyruq mayli uchinchi shaxsi negizida paydo bo`ladi: olsun (turk tili). also`n (tatar tili) kabi. Buruq mayli ish-qarakatni bajarish ski bajarmaslik x,aqida buyurish, istash, so`rash, iltimos, maslaqag, undash-chaqirish kabi ma'nolarni ifodalaydi. So`zlovchi (1 shaxs) o`z-o`ziga buyura olmaydi, balki u II shaxsga buyuradi. Sof buyruq II shaxs birlik orqali ifodalanadi. Buyruq mayli fe'l o`zagiga -ay (-aylik), -so`sh, -gin, -gil affikslarini ko`shish bilan yasaladi. Masalan qozoq tilida alayga, al, alssh, alay'k, almndar, also`sh; o`zbek tilida boray, bor, borgin, boring, borsin, boraylik, boringiz, borsinlar. Shart mayli biror ish-xarakatning yuzaga chshdishi uchun undan oddin bajarilishi shart bo`lgan ish-harakatni ifodalaydi. Turkiy tillarda shart mayli yasovchi -sa, -se, -sar, -san affikslari mavjud. Fe'l o`zagiga -sa ko`rsatkichi va ikkinchi uruh shaxs shakllarini ko`shish bilan yasalgan shart mayli barcha turkiy tillarda maqsuldor ko`llaniladi. Masalan, alsam, alsang, alsa, alsak, alsagmz, alsa. Shart maylining -sar affiksi bilan yasalgan shakli XIII asrgacha bo`lgan turkiy yozma yodgorliklarda va qozirgi yokut tilida -tar fonetik variantlari mavjud: kordorbun, kordorg`un, kordor, kordorbut, kordorg`ut, kordorlar kabi. Shart maylining -san ko`rsatkichi faqat chuvash tilida qo`llaniladi: pulzan - bo`lsang. O`g`uz guruh tillarida shart-istak ma'nosini ifodalovchi -malm affiksi mavjud: yazmalshsh, yazmalshdsh (turk tili), kelmeliyem, oxumala idim (ozarbayjon tili), yazmaln (turkman tili) kabi. Turkman tilida shaxs ko`shimchasi yo`q, uning funktsiyasini kishilik olmoshi bajaradi: men yazmaln. Fe'lning tuslanishi Fe'lning shaxs-son affikslarini olib o`zgarishi tuslanish sanaladi. Shuning uchun shaxs-son affikslari tuslovchilar deb ataladi. Turkiy tillarda tuslovchilar tubandagi ikki guruhga birlashadi. I-gurux, shaxs- son affikslari: Birlik I shaxs -ban, -ben, -man II shaxs -san, -sen, -smg, -sig, -siz III shaxs -di, -dilar yoki nol II guruh shaxs-son affikslari Birlik I shaxs -m II shaxs -q, -g, -ng III shaxs -nol Ko`plik -bp, -biz, -mp -sgz, -siz nol (-lar) Ko`plik -k, -k -gp. -giz, -ngiz nol (-lar) Felning zamoi shakllari barcha turkiy tillarda bir xillikka >ga. Turkiy tillarda sifatdosh. Turkiy tillar sifatdosh fe'lning funktsional grammatik shakli xdkyublanadi. Hozirgi turkiy tillarda mayl va zamon ma'nolarini ifodalovchi qaysi bir fe'l shaklini olmaylik, uning negizida, asosida tarixan sifatdosh yotadi. Masalan, qozirgi o`zbek tilida ravishdoshning tuslanishi orqasida yasaladigan hozirgi-kelasi zamon -aman va o`tgan zamon -ibman shakllari ham tarixan analitik fe'l (ola turur) shaklidagi sifatdoshdan olaturur (oladurur) oladur > oladi va olib turur :' olpb tur > olibdi kabi tarzda shakllangan (44:26). Hozirgi uyg`ur tilida fe'lning o`tgan zamon (ibman) shakli -iptumen (aliptumen oliptumen, elipsen, eliptu) shaklida ishlatiladi (28:377). Hozirgi turkiy tillarning ko`pchiligida uchraydigan aniq o`tgan zamon (- diman) shakli va shart mayli shaklini yasovchi -sa affiksi qam tarixan sifatdoshning qadimgi turkiy yodgorliklarida ko`p ishlatiladigan -dukG`-dik va -sar shakllaridan kelib chiqqan (9:280). Malumki, sifatdosh yasovchi affikslar shakl yasovchilar guruhiga kirib, fe'lning qar qanday o`zak-negizlariga kushila oladi. Ular fe'lning leksik ma'nosini o`zrgartirmasdan, uning funktsional-grammatik shaklini yasaydi. Bu vaqtda fe'lning o`zak-nsgizlari orqali ifodalanadigan o`timli-o`timsizlik, bo`lishli- bo`lishsizlik, nisbat va tus kabi ma'nolar qech qanday o`zgarishga uchramasdan, o`zlarining dastlabki semantik xususiyatlarini saklab qoladilar. Lekin sifatdosh yasovchilar fe'lnpng o`zak-negizlariga ko`shilib, uning funktsional shaklini yasab kelganidan grammatik ma'noni, yangi mayl va zamon ma'nolarini ifoda kilib keladi. Turkiy tillar tarixida fe'llashgan sifatlar kuyidagi shakllar bilan yasaladi -ba (-V. ! ko`rsatkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar qozirgi turkiy TI1L1' cha xarakat natijasini ifodalovchi ot ma'nosida ko`llanadi. Masalan, bl yushma, botma (o`zbek tili), sfma-jarlik (chuvash tili) bo`lma-xona ( gar ; ili), kespe- lopata (qozoqtili) kabi. -sh (-) ) k; satkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar qarakat natijasini ifod yuvchi ot va sifatdosh ma'nosida ko`llanilgan. Hreirgi Turkiy tillard: uning qoldiklari saklanib qolgan: batj-botmoq, kfgk-sindirmo dushuk-tushgan (turk tili), bog`liq, buzuq, kesik (o`zbek tili), ach'k, son I uchgan, ulek-o`lgan, tishek, jabis (tatar tili), p'z'k-buzuk (chuvash ti i) polek-bo`lak (qakas tili) kabi. -ka, -ga k atkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar hozirgi turkiy tillard; I i sanokli so`zlarda saklangan: orge-urma (turk tili), govurg`a-qovurma (ozarbayjon tili), kapqa-darvoza (qirg`iz tili), tggk'-tutqich (chuvash tili), qovurg`a (o`zbek tili) kabi. -kan, -ken, - an, -gen ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: chalshkan-ishlayotgan, ko`r, n (turk tili), gudurgan-kuturg`an, yargan-jarlik (ozarbayjon til kabi. -ksh, -kii -gin, -gin ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: kachksh-qochqin (turk tg 1y), cho`pk'n-chopqir (chuvash tili), uchkun (turkman tili), durgun (ozarba) kon tili). Bundan tashkdri, kddimgi turkiy tillarda fe'llashgan si gaplarning -l -al:k'ral (tatar), gural (turk) -sh, -im:yarsh (ozaroayjon), yarsh (tatar), jaro`sh (qozok), - mgsh, -mish: o`tmish (o`zbe ;, to`rmo`il (tatar), -o`sh, -in:yulin, toyo`sh (o`zbek, ozarbayjon), -an, -en:ote ; kechen (ozarbayjon), -tg, -it, -gg, -tyarto` (tatar), -to`k, - do`k:bildiq gurk), kalo`k (tatar), -ish, -ish:bukush (ozarbayjon), bato`sh (qirg`iz) ko`rsatchiklari ham mavjud. Ular yordamida yasalgan fe'llashgan sifatdoshlar hozirgi turkiy tillarda sanoqli darajadadir. Turkiy xalqlarning taraqqiyoti n; okasida qadimgi fe'llashgan sifatlar hozir. sifatdoshlarga ay a bordi. Natijada turkiy tillarda uch zamo- ;i ko`rsatadigan sifatd s formalari shakllandi. 1. O`tgan za on sifatdosh shakli s ratida -gan, -gen, -kan, -ken, -mish, - M1Sh ko`rsi chichlari ishlatiladi. U gan zamon sifatdoshi shaklini yasovchi -g`an aff- xi qar bir turkiy T1 ning o`z fonetik qonuniyatiga kdrab qar xil [zonetik shakllarda i latiladi. Faqat o`g`uz guruh tillarida va x1 vash tilida -an, -yan, - ap, -uep shaklida ko`llaniladi. Bundan tashqar! o`g`uz gurux, tillarida -mi t shakli qam ishlatiladi. Masalan, ian (o`zbek), kelgen (qo k„ tuvin), yazgan (tatar), algan (ko`miq), barg`an ltoy), pargan (shor), chatxan - yotgan (xakas), yazmmsh (ozarbayjon), pin 4YSh (gagauz) kabi. 2. Hrzirgi 1mon sifatdoshi -i, -y, -(i) b affikslari bilan yasalgan ravishdoshlarga yo an, turgan ko`makchi fe'llarini ko`shish bilan yasaladi. Masalan: taralayotgan, yelib kelayotgan (o`zbek), almayvatkan, kelmayvatkan (uyg`ur), baratirgan, qiyatirgan (qoraqalpoq), ala torgan, o`qiy topgan (boshqnrd), aga torgan, jiberele torgan (tatar) kabi. Bu misollardan ko`rinadiki, mazkur o`rinlarda -yotgan, -vatkan, -atfgan kabi shakllarda kelgan yotmoq kumakchi fe'li o`zining mustaqil lsksik ma'nosini qamda ko`makchi fe'llik xususiyatini butunlay yo`qrtib, hozirgi zamon ma'nosini ifodalovchi affiksga aylangan. Hozirgi turkiy tillarda sifatdoshning hozirgi-kelasi zamon shakli ham mavjud. Bu shakl fe'l o`zaklariga -adigan, -ydigan, -edigan, -et1n, -YT1N affikslarini ko`shish bilan yasaladi. Bu shakllar hozirgi ozarbayjon, gagauz, turk, turkman, tuvin, hakas, chuvash gillarida kam ishlatiladi, boshqalarida max,suldor. Masalan, keladigan, kelmaydigan (o`zbek), kelid1gan, kelzdigan (uyg`ur), keleT1N, kelmeyt1n (qozoq), keletugin, kelmeytug`sh (qoraqalpok) kabi. 3. Kelasi zamon sifatdoshi fe'l o`zaklariga -ar, -ajar, -yajak, -gur, -g`ur, -gusi, -g`usi, -asi, -moqchi shakllarini ko`shish bilan yasaladi. Masalan: alar, kelar, ishlar, olmoqchi (o`zbek), oqar, ishlzr, alar ko`rgur (uyg`ur), alar, keler, almaqshm (qozoq, qoraqalpoq) kabi. Kelasi zamon shakli sifatida -(a) r affiksi asosiy fs'l shakllaridan biri bo`lib x,isoblanadi (-r, -ar, -er, -ur, -nr, -ir) kabi. Boshqa shakllar esa, xdmma turkiy tillarda bir tekis ishlatilmaydi. Turkiy tillarda ravishdosh. Hozirgi turkiy tillarda ravishdosh shaklining ko`llanishidagi kabi ma'no ifodalashida ham o`zaro farqpanadilar. Turkiy tillarda ravishdosh shakllarini yasash uchun -sh, -ip, -b, -ibon, -a, -y, -ganda, -anda, - gancha, -g`ancha, -gincha, -g`uncha, -alm, -kalm, -kdli, -gali, -g`ani, -kanln, - dshcha, -dikcha, -gach, -g`ach, -araq, -an affikslari ko`llaniladi. Ravishdoshning -sh, -ip shakli chuvash tilidan boshqa qadimgi va qozirg`i turkiy tillarning barchasida mavjud. Masalan, alp (tatar), alyu (ozarbayjon), alsh (qirg`iz), alsh (turk, turkman, ko`mik, gagauz, qaraim, qozok, oltoy) kabi. Ravishdosh shakli yasovchi -gani, -gali, -gancha, -kalt, -kdli, -kanli shakllari mavjud bo`lib, tarixiy taraqqiyot jarayonida ularning shaklida xdm, ma'nosida ham ma'lum o`zgarishlar sodir bo`lgan. Ma'lumki, qadimgi turkiy tillarda fs'lga -ge affikchi ko`shilib yasaluvchi bilge tipidagi sifatdosh shakli mavjud bo`lgan. Bu shakl dastlabki davrlarda predikativ, atributiv funktsiyalarda kelg`an va ot o`rnida ko`llangan. Keyinchalik uning predikativ funktsiyasi rivojlanib, ravishdosh yasovchi -aG`n ko`shilgan, unga nominativ shakli -l1 ko`shilgan va -ganli, -kanli (-gali, -kali) shakliga aylangan. Turkologik adabiyotlarda ko`rsatilishicha, ravishdosh yasovchi -gali, -g`ali affiksi tarixan fe'lning funktsional-grammatik shaklini yasovchy -ganli, -genli ko`shma affiksidan kelib chiqkan, ya'ni u tarixan -ganli, - galli, -gali, -geli va -ganli, -ganni, -gani, -gini tarzsh! 1 shakllangan (10:471). Hozirgi turkiy tillarda -gani, - -gali shakllarining parallel ravishda bir xil ma'noda ishlatilishi va ularning o`z grammatik xususiyatlariga ko`ra o`zaro o`xshashligi -gali va -g`ani affiksli ravishdoshlarning bir manbadan, ya'ni -ganli shaklidan kelib chiqqanligi qaqidagi gopotezaning xdqiqatga yaqinligini ko`rsatadi (30:243; 20:161). Hozirgi ko`mik, no`g`oy va qorachoy-bolqar tillarida -gali, -gani shakllari bilan bir qatorda ravishdoshning -ganli, -genli shakllari ham ishlatiladi (23:325-326). Mazkur turkiy tillarda bu shakllar hozirgi qoraqalpok, xdkas, oltoy, turk va boshkd turkiy tillarda! i -gali, -gani ravishdosh shakllariga o`xshab payt ma'nosini anglatib ksladi (18:242; 7:53). Masalan: ayshga kelgesi (oltoy), uborka boshlangashsh, sengelgenli (kumiq), shmqkdli (qoraqalpok), toybozar bolg`alm (qozoq). Ravishdoshning -gancha shakli hozirgi yokut, chuvash til. aridan boshqa barcha turkiy tillarda turli fonetik variantlarda ko`llaniladi. Hozirgi turkiy tillarda -gancha affiksi evolyutsion rivojlanish davrini o`tayotganligidan qar xil fonetik ko`rinishlarda uchraydi. Masalan, o`zbek tilida - gancha, -guncha, -gicha; uyg`ur tilida -gencha, -gunche, -g`iche; qozoq tilida va qorakdlpoq tilida -gansha, -genshe; ozarbayjon tilida -yshcha, -shcha kabi shakllarda ishlatiladi. Hozirgi turkiy tillarda ko`p uchraydigan ravishdosh shakllaridan biri -gancha shakli bo`lib, u egalik ko`shimchalari bilan birga ishlatilishiga ko`ra boshkd ravishdosh shakllaridan farklanib turadi. Xullas, turkiy tillardagi -mp, -ip, -a, -e ravishdosh shakllari qadimgi turkiy bobotil bilan bog`liq bo`lib, qolganlari fe'llashgan otlarning kelishik shakllari bilan aloqador va tillar taraqqiyotining keyingi davriga tegishlidir. Turkiy tillarda harakat nomlari. Hozirgi turkiy tillarda harakat nomlari otlar I 1bi ko`plik, egalik va kelishik ko`shimchalari bilan turlansa qam, ular t bo`lib qolmaydi. Bular fe'lning funktsional shakllari bo`lganligidan na gapga egalik va kelishik ko`shimchalarini olib turlanadi. Ko`makchila) na boshkd yordamchi so`zlar bilan birga kelib, gapda ega, kesim, to`ldiruvch aniklovchi va qol vazifalarini bajaradi. Harakat nomlari fe'llikning asosiy gramma k x,am semantik belgilarini o`zlarida saqpaydi. Shuning uchun bularni otlarga o`xshab, so`z o`zgartiruvchi affikslarni qabul qila olishlariga va gapda ot bajaradigan sintaktik funktsiyalarda kela olishliklariga qaramay, ot turkumiga kiritib bo`lmaydi. Harakat nomlarini fe'ldan yasalgan otlar (bilim, ekin, ko`rgazma, sevgi, surgich, sevinch, qiyma, kuchoq, botqoq, chiqit) va sifatlar (ochiq, o`tkir, keskin, boshlang`ich, yopishqoq, erinchoq, bo`yama) bilan qiyos qilib ko`rsak, ularning fe'l shakli ekanligi yana ham yaqkrlroq ko`zga tashlanadi. Fe'ldan yasalgan otlar xdrakat nomlariga o`xshash ish-xarakat tasavvurini emas, balki iredmet tasavvurini ifoda qiladi. Fe'ldan yasalgan ot va sifatlar o`zlarida fe'llik xususiyatlarini batamom yo`qotib, ooshqa turkumlarga ko`chib o`tgan so`zlardir. Turkiy tillarda harakat nomlari kuyidagi shakllar bilan yasaladi: 1. Hozirgi turkiy tillar ichida xarakat nomining - qoraqalpoq va boshqa qipchoq tillarida bu ishkl kam ishlatiladi. Bu shaklning xarakterli xususiyatlaridan or^ri shuki, qozirgi o`zbek va uyg`ur tillarida gapda tutgan o`rniga qarab qarakag nomi (xat yozishdan qochadi; gap axlokli bo`lishda), infinitiv (yozish kerak, kelishga boshladi) ma'nosida ishlatiladi. Shuning uchun -(i)sh shakli qarakat nomi ba'zan ot (o`ynash, urush, o`qish, bildirish, kurilish, ko`rinish) va ba'zan sifat (tanish odam, o`xshash narsa) o`rnida kelshpi mumkin. 2. Harakat nomining - shaklga nisbatan kam ko`llaniladi. Harakat nomining -uG`v shakli tarixiy jiqatdan juda qadimgidir. Turkiy tillarga oid adabiyotlarda ko`rsatilishicha, -uG`v affiksining fonetik taraqk>1yoti kuyidagicha bo`lgai: -(y)g, -(i)g, -g`u, -gu -uv -uu -u (10:71). Masalan, o`zbek tilida yozuv, o`kuv; qozoq tilida jazu, oku: qoraqalpoqtilida jazmu, oqmu; qirg`iztilida jazuu, okuu kabilar. Harakat nomining ~(U)V shaklida qam -mok, orkali yasalgan shaklga nisbatan otlik belgisi kuchli. Shuning uchun ularni ot o`rnida kelishiki uchratish mumkin: saylov, tergov, o`lchov, siylov, yaylov kabi. Hozirgi qozoq, qoraqalpoqva qirg`iz tillarida sifat o`rnida kelishi x,am mumkin. Masalan, qozoq tilida maqtau soz, qirau korpe, takau auel - yaqin ovul; qoraqalpoqtilida maqtau soz, qirau korpe, takau auil. 3 HrzirGI turkiy tillarda x,arakat nomining -gu, -g`u, -ku, ku, -gi orqali yasalgan shakli kam darajada bo`lsa xam o`zbek, uyg`ur, qozok^ qoraqalpoq, tatar, boshqird tillarida ishlatiladi. Masalan. uyg`ur tilida alg`u, bashlig`u, tapku, ishlig`u; o`zbek tilida ketchi, ko`rsatchi. ko`rchi, qozoqtilida alg`m, bastag`m, tapqm, ketku; qoraqalpoqtilida alg`i, gapq!. islegi, ketki kabilar. 4. X,arakat nomining -moq orqali yasalgan shakli ozarbayjon, gurk. turkman, o`zbek, uyg`ur, qozoq, qoraqalpoq va gagauz tillarida maqsuldor ishlatiladi. Hozirgi turkiy tillarda harakat nomining bu shakli o`zining morfologik xususiyati jiqatidan qar xil. Masalan, o`zbek, uyg`ur, qozoq tillarida bu shakl bilan yasalg`an qarakat nomlari ko`plik. '^galik, kelishik ko`shimchalari bilan ishlatilsa, ozarbayjon, turk tillarida faqat kelishik ko`shimchalari bilangina uchraydi. Hozirgi o`zbek tilida x,arakat nomining bu shakli fe'l o`zagiga -moq tarzida ko`shiladi: olmoq, kelmoq. Boshqa turkiy tillarda u har xil fonetik variantlarga ega. Masalan, uyg`ur tilida almak, kelmek; qozoq tilida almak, kelmek; ketpek, sezbek; qoraqdlpoq ti sha almak, aytpak, jazbak, kelmek, ketpek, jetkizbek kabi. Lekin xrzi gi ko`miq, turk va qrim-tatar tillarida bu shakl -ma bo`lishsiz affiksi shlan ishlatiladi: satmaq-satmamaq, yatmaq-yatmamaq kabi. Tatar va boshqird tillarida harakat nomining -! ->ga, -erga shakllari mavjud: yaz'rga, alrga kabi. Chuvash tilida infinitivning kelasi zamon sha; 1I -as, -es affiksi bilan yasaladi: Piren men t'vas? Nima qilishimiz ker k? Ba'zi turkiy tillarda maqsadli infinitivni g -gali shakli bor. Masalan, o`zbek tilida: Suv ichgali chiqib ketdi. Qozoqtilida: Soyleskele keldem. Uyg`ur tilida: Korgili keldim. Kdfg`iz tilida: -gali shakli o`rnida -gani ko`llaniladi: oqugani keldim kabi. Hozirgi turkiy tillar harakat nomining -ganlik, -diganlik, -yotganlik, -(a)jaklik, -(a)rlik, -maslik, -(i)shlik, -moqpik kabi murakkab shakllari qam uchraydi. Xullas, qarakat nomi shakllarining -ganlik, -yotganlik, -diganlik, -(a)jaklik affikslari orqali yasalganlari zamon ma'nosiga ega bo`lishlari bilan harakat nomining -iG`sh, -(u)v, -moq, -moqpik, -(i)shlik, -maslik affikslari yordami bilan yasalgan shakllaridan farqyaanadilar. Download 389.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|