Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi
Download 389.5 Kb. Pdf ko'rish
|
Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi (1)
|
(2 soat)
R e j a : 1. Turkiy tillarning morfologik tuzilishi. 2. Turkiy tillarda so`z tarkibi. 3. Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 4. Turkiy tillarda grammatik son kategoriyasi. 5. Turkiy tillarda egalik kategoriyasi. Turkiy tillarda grammatik shakllar evolyutsion yo`l bilan rivojlanishda davom etgan. To`rkiy tillarda tarixan grammatik kategoriyalarning rivojlanishi leksik shakllarga nisbatan juda sekin yuz beradi. Turkiy tillar ham genetik, ham tipologik jixatdan bir-biriga yaqindir. Turkiy tillar tillarning morfologik tasnifiga ko`ra, agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Agglyutinativ tillarda qar bir grammatik ma'no, odatda, aloxida affiks bilan ifodalanadi. Agglyutinativ tillarga turkiy tillar, ugor-fin tillari, iberiy-kavkaz tillari, dravid tillari kiradi. Turkiy agglyutinativ tillarning o`ziga xos morfologik xususiyatlari mavjud bo`lib, ular kuyidagilardan iboratdir: 1. So`z doimo o`zakdan boshlanib, u o`zgarmasdir. O`zakka qo`shilgan affiks uni fonetik jihatdan o`zgartirmaydi. 2. So`z shakllarini xosil qilish affikslar vositasida amalga oshiriladi. 3. Bir so`zning turli shakllari fakat bir o`zakdan hosil qilinadi, bunda suppletiv shakllar mutlaqo ishtirok etmaydi. 4. So`zda o`zak va affiks organik birikib ketmaydi, ular orasidagi chegara aniq va ravshan bo`ladi: ishladi so`zida ish-o`zak, -la -fe'l yasovchi affiks, -di - zamon yasovchi affiks. 5. Har bir grammatik ma'noni ifodalash uchun aloxida affiks so`z o`zagiga ko`shiladi: so`zlashganlar, qishloqdagilar kabi. Turkiy tillarda so`z tarkibi Turkiy tillarda so`z tarkibi o`zak va affiksdan iboratdir. Turkiy tillarda fonetik jixatdan o`zakning quyidagi ko`rinishlari mavjud: 1. Faqat bir unlidan iborat bo`lgan o`zak: u, o kabi. 2. Bir unli va bir undoshdan iborat bo`lgan o`zak: ol, ot, bu shu, na, ma. 3. Bir unli va ikki undoshdan iborat bo`lgan o`zak: bosh, qo`l, don, ont, ost, ust; ona, ota, o`qi. 4. Bir unli va uch undoshdan iborat bo`lgan o`zak: to`rt, tort 5. Ikki unli va ikki undoshdan iborat bo`lgan o`zak: bola; dala. 6. Ikki unli va uch undoshdan tarkib topgan o`zak: tomon, somon. O`zak ko`rinishlaridan uchinchisi (SGS) ko`p tarqalgandir. Qolganlari juda kam darajada uchraydi. Turkiy tillardagi o`zakning strukturasi va taraqqiyoti haqida turli xil fikrlar mavjud. V.L.Kotvich yuqorida ko`rsatilgan o`zak tiplari turkiy tillarda azaldan mavjud desa (34:30). N.A.Baskakov o`zak ko`rinishining uchinchi tipi (SGS) turkiy tillar uchun xarakterli va qolgan barcha ko`rinishdagi o`zaklar shu tipning taraqqiyoti natijasida paydo bo`lgan deydi. (8:141). Turkolog A.Zayonchkovskiy qamma tip o`zaklar ikkinchi tip (SG) o`zaklarning taraqqiyoti natijasida yuzaga kelganligini o`kdiradi (25:28-35, 47:39-44). Demak, turkiy o`zak qaqida uch xil fikr mavjud bo`lib, ulardan uchinchisini haqiqatga yaqin deb hisoblaymiz. Chunki hozir uch tovushga ega bo`lpsh anchagina o`zaklar kadimgi turkiy obidalar va "Devonu lug`otit turk"da hamda o`g`uz gurux, tillarida ikki tovush (SG) xolida uchraydi. Masalan: sa (sana), ba (bog`la), yu (yuv); ol (bol). Turkiy tillar taraqqiyotining xamma bosqichlarida yangi so`z o`zakka affiks ko`shish bilan hosil qilingan. Turkiy tillarda affikslarning turlaridan biri o`zakdan keyin ko`shiluvchi postfikslar mavjud. Affiksning prefiks, infiks kabi turlari turkiy tillarda yo`q. Faqat boshqa tillardan o`zlashgan so`zlardagina prefikslar mavjud. Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. Hozirgi turkiy tillarda kelishiklar mikdor jiqatidan uncha farq qilmaydi. O`zbek, qorakalpoq, turkman, ozarbayjon, tatar, gagauz tillarida oltita, kozoq tilida yettita, xakas va chuvash tilida sakkizta, yokut tilida to`qqizta kelishik mavjud. Bu tillardagi ortiqcha kelishik shakllarining aksariyati mazkur tillar taraqqiyotining keyingi davrida vujudga kelgandir. Turkiy tillarda hozir ishlatiladigan va ishlatilmaydpgan kuyidagi kelishiklar hamda ularning shakllari bordir: Bosh kelidshk, uning ko`rsatkichi yo`q. Karatkich kelishigi. Turkiy bobo til davrida bu kelishikning funktsiyasi izofa konstruktsiyasi orqali amalga oshirilgan. Karatqich kelishigi va uning shakli keyingi davrning maxsulidir. Qaratqich ko`rsatkichi -nii, -in genetik jix,atdan bog`lik, bo`lgan -ninki, -inki, -ki affikslarining shakllanishiga ta'sir qilgai. Menin shakln msnink tarzida talaffuz etilishi bir I unlisining orttirilishiga sabab bo`lgan, natijada meninki shakli yuzaga kelgan, ya'ni butun bir affiks -ki affiksi urchib chiqkdn. Bu affiksning eski shakli -qaratqichning -npn shaklidan -ninki, -in shaklida bo`lganki, biz buni hozirgi turkman tilida va o`g`uz lahjasining Hazorasp- Yangiarik shevasida kuzatamiz: turkman tilida: meninki, seninki, apaminki, kakaminki; Xazorasp shevasida: apaminki, apamki, kabi. Bo` shaklning aslida qaratqich affiksiga bevosita aloqasi bo`lganligini tarixiy yodnomalardan to`plangan faktlar ham taslik^shnli (15:47; 42:50). Masalan, "Bobirnoma"da ul qal'a bobomnin durur kabi shakllar bobomnikidir shakli bilan bir xil fukntsiyada kelgan. Meninki shaklidan ajralib chiqqan (qaratqichdan urchigan) -ki affiksi analogiya qonuniga muvofiq o`z ma'nosini asosan saqlagann holda, ot kategoriyasidagi boshkd so`zlarga qam ko`shilib, biror predmetga qarashlilik, munosabat ma'nolarini x,am ifoda zta boshlagan. Bu affiks til taraqqiyotining so`nggi davrlarida, o`rin kelishigi affiksi li shakli bilan ifodalangan. Bu kelishik shakllari turkiy tillar tarakqiyotining keyingi davrida ko`makchilardan va boshqa til elementlaridan vujudga kelgan (5:48). Masalan, qozoq tilidagi nominativ kelishik shakli -men, -pen bilan ko`makchisining tarak,k,iyotidan kelib chpk.qai: bnlan > menei meI kabi. Turkiy tillarda chiqish-o`rin kelishigi -gaG`-g), -daG`-de shakllarigl ega bo`lR1b, u qadimgi turkiy tilda ham x,ozirgi ma'nosila ko`llanilgan: tabg`ach qag`anta (xitoy qoqonidan), kozda yash (ko`zda yosh). Bu shakllar qozirgi yokut, tofalar tilida partitiv ma'noni ifodalash uchun xizmat qiladi: yokutcha u:ta bas (suvdan ol), malta yurt (o`tindan kes); tofalarcha sug`da val (suv keltir), neshta van (o`tin ber). Xulosa qilib aytganda, turkiy tillar taraqqiyoti natijasida, asosan olti kelishik shakllari tobora stabillashib bormokda. Turkiy tillarda grammatj son kategoriyasi. Grammatik son kategoriyasi odatda birlik va ko`nlik shakllarining oppozitsiyasidan tashkil topadi. Turkiy tillarda ko`plik -lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi. Lekin bu shakl chuvash tilida yo`q. Turkiy tillarda -lar affiksi olmagan otlar umumlashgan predmet nomini bildiradi. Masalan, kitob, daraxt so`zlari yakka kitob, daraxtni qam, kitob, daraxtlar yig`indisini ham ifoda eta oladi. Shunga asoslanib ba'zi tadqiqotchilar -lar affiksi ko`shilmagan shaklni noaniqson shakln deb xdsoblaydilar (36:80). Ko`plik shakli -lar faqat ot turkumidagi so`zlarga emas, balki barcha mustaqil so`z turkumlariga ham ko`shilib keladi. Ko`plikning takror vositasida ifoda etilishi ham turkiy tillarda keng tarqalg`an: o`zbskcha: dasta-dasta gul, no`g`oycha shay-pay (choy-poy). Shuni aytish kerakki, qadimgi turkiy yodnomalar tilida -lar affiksi nihryatda kam ishlatilgan. Jamlik ko`plikni nfodalovchi -z, -kG`, -kG`, -l, -m, -n, -r, -s, -ch, - sh ko`rsatkichlari ko`llanilgan. -z ko`rsatkichi kishilik olmoshlari tarkibida ko`plikni ifodalayln, chunki qadimgi turkiy biG`G`mi, si o`zagiga qo`shilgaidir: biz, siz. Bu olmoshlar ksyinchalik hurmat ma'nosini ifodalab, ikkimchi shaxs birlikda ko`llanila boshlagach, ko`plik uchun -lar shaklini ko`shganlar. • Ba'zi tilshunoslar -G`iG`z ko`rsatkichiii ikkilik son shakli leb hisoblaydilar. Masalan, turk tilida ikiz (egiz), gez (ko`z), geguz (ko`kraq), tiz (tizza), omuz (elka), tatar tilida myogez (shox) kabi. -kG`-k ko`rsatkichi qadimgi turkiy bobotil davrida ko`plik ma'nosida maqsuldor ko`llanilgan. Hozirgi turkiy tillarda -kG`-kG` ko`rsagkichlp ba'zi so`zlargina saqpanib qolgan: yokut tilida talax, kumax, ko`miqtilida talak, ko`mak, shor tilida kumaq, boshqa turkiy tillarda tok, kum. Dastlab talak so`zi tollar, kumak so`zi kumlar ma'nosida ishlatilgan. -L ko`rsatkichi jamlov ko`plik ma'nosini ifodalovchi jamlovchi affiks -la, -len tarkibida saqpangan. K^iyoslang: o`zbek tilida ikevle. ikevlen; oltoy tilida yekile, uchule, uyg`ur tilida ikkilen, hakas tilida altalan (oltovlon). -M ko`rsatkichi jamlov, jamlov-ayiruv ma'nosini ifodalashga xizmat qilgan va xozirgi turkiy tillarda bu shakl tartib sonlarni ifodalovchi -shchi, -imchi, -lamchi, - lemchi affikslari tarkibida sakG`tngan. Masalan, ozarbajon tilida birimji, ikimji, uchumji, beshlemchi kabi. Bu so`zlar dastlab ikkilik va jamlik ma'nosini ifodalagandir (35:50). -N ko`rsatkichi jamlik ma'nosini ifodalovchi olmoshlar tarkibida keladi: kadimgi turkiy tilda barsh (qamma), ko`miq tilida barsh (qamma). Kddimgi turkiy tillarda ko`plik formasi -aG`n ko`llanilgan: oglan (o`g`illar), yeren (erlar), kfqsh (qizlar) kabi. Bundan tashqari, jamlik ko`plikni ifodalovchi -len, -gun affikslari tarkibida kelgan. O`zbek tilida ikegun, uchegun kabi (64:153). -R ko`rsatkichi jamlov ko`plikni ifodalab, turkiy tillarning barchasida ishlatiluvchi -lar va chuvash tilidagi ko`plik shakli -sar tarkibida keladi. Masalan, tuva tilida adshar - otlaring, hakas tilida kimener - kelmanglar, oltoy tilida adagar - otanglar, dolngar -yo`linglar, qirg`iz tilida alasshar - olinglar, chuvash tilida xar'nzar -xur'nsar - qayinlar. -S ko`rsatkichi turkiy tillarda juda kam ko`llaniladi, uni chuvash tilida ko`plikni ifodalovchi -serG` -zarG` -sem tarkibida ko`ramiz: yo`ldashsem - o`rtoqdar, purz'm'r - hammamiz. -Ch ko`rsatkichi va -Sh ko`rsatkichi ham jamlov ko`plikni ifoda etadi. Xullas, turkiy tillarda ko`plikni ifodalovchi -lar, -ler, -sar, -sem affikslarining xarakteri x,aqida fikr bildirilgan bo`lsa ;am, jamlov-ko`plikni ifodalovchi ko`rsatkichlar haqida starli daraj; da mulohaza yuritilmagan. Turkiy tillarda egalik kategoriyasi. Egalik kategoriyasi qdrashlilik ma'nosini ifoda egadi. Egalik kategoriyasining shakllari uch shaxsga va birlik hamda o`plik songa tegishlidir. Birlik sonda 1-shaxs: -m, -mm, -im 2-shaxs: -n, -sh, -in, -g`, -gg`, -ig 3-shaxs: -g, -i, -sm, -si Ko`plik sonda 1-shaxs: -bp, -biz, -gbp, -mbiz 2-shaxs: -np, -niz, -shiz, -iniz, -g`gz, -ig`iz 3-shaxs: -m, -i, -sm, -si Egalik kategoriyasinikg shakllari qaratqich kelishigi shakli bilan chambarchas bog`liq, Egalik shakli bilan ko`llangan so`z old! da juda ko`p xrllarda qaratqdch kelishigidagi so`z keladi. Ular belgili yeki belgisiz xolatda bo`lishi mumkin. Masalan: (mening) uyim, (sening) uying, (uning) uyi; kitobxonlar uyi. Shuning uchun ba'zi tadqiqotchilar chgalik kategoriyasini qaratqich kelishigi bilan bog`liq xrlda o`rganadilar. Ularning fikricha, dastlab turkiy tillarda prefiks va karatqich kelishigining yo`qligi egalik shakllarini keltirib chiqargan (55:277). Egalik shakllari kishilik olmoshlari asosida shakllangan. Masalan: men-m, sen-ng, biz-miz, siz-ngiz kabi. Shuning uchun ham egalik affikslari bir vaqtning o`zida shaxs va son ma'nolarini ifodalaydi. Masalan, uyim so`zidagi -im birinchi shaxs birlik sonni ifoda etadi. Download 389.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|