Türkmen halk döredijiligi

Şadessanlar. Görogly

---

154
Türkmen halk döredijiligi
munuň ýaly işlerden onuň başy gowy çykýar – diýip, häli-şindi oňa 
geňeş salyp, maslahat etmegi Hüňkäriň öňki wezir-wekilleriniň için-
den gan gyryndysyny geçirdi. Şonuň üçin öz at-abraýlaryndan, şöwket-
şöhratlaryndan düşäýmek gorkusy bilen bir gün ähli sypaýylar jemlenişip:
– A-how, tagsyr, sen bir eşek ogrusy, garakçylaryň soltany Jygalybe-
gi munça götergiläp, uly abraýyň eýesi etdiň. Onuň bizden artyk näme 
bilýän zady, ökde hünäri bar? – diýişdiler. 
– Onuň bilýän hünärleri gaty kän. Hünärlerini öwrenenimizden soň, 
ony ýok etmek aňsat. Ol atşynas – uly seýis. Onuň hünärlerini öwrenmek 
gerek – diýdi. 
– Tagsyr, eger ol uly seýis bolýan bolsa, saňa wepaly hyzmatçy 
bolýan bolsa, goý, ol saňa dünýäde ýok bir at tapyp bersin. Bolmasa-da, 
sen onuň çäresini gör – diýişdiler. 
Hüňkär Jygalybegi ýanyna çagyrdyp:
– Haw, Jygalybeg, eger sen hünärli, uly seýis bolýan bolsaň, 
sen maňa dünýäde hiç görülmedik bir at kemala getirip bermeli
– diýip höküm etdi. 
Jygalybeg:
– Alla, bu zaňňar-a dura-bara hökümini güýçlendirýär-ow, indi 
munuň meni ýanap başladygymyka? Her zat-da bolsa, iň gowusy, 
duşmana syr bermezlik. Gel, men bu ýagdaýda munuň bilen ýaňkalaşyp, 
kejinden turmaýyn – diýip, içinden pikir etdi-de:
– Bolýar, ýagşy, baş üstüne, tagsyr – diýip, ýelmaýa münüp, 
Arabystan ilatyny üç aýlap gezdi. Emma ilde ýok at tapylmady. 
Jygalybeg:
– Alla, bu zaňňara indi baryp näme diýsemkäm? – diýip, ýol boýy 
pikirlenip gelýärkä, derýaýy Şoruň boýunda Hüňkäriň elkin ýatan 
ýylkysynyň üstünden geldi. Ony bakyp ýören çopanlar bilen amanlyk-
saglyk soraşandan soň, ýylka göz gezdirip ýörşüne, birden-de derýadan 
bir at çykyp, ýylkylaryň içinde bir baýtala üç mertebe towsup, ýene derýa 
girip gidenini gördi. 
Jygalybeg:
– Ynha, indi-hä tapan bolsam gerek, «Suw aty bolýar» diýip 
eşidýärdim welin, çyn boldy-ow – diýip, ýaňky baýtaly belläp aldy, ony 
çopanlara-da görkezip:
– Ogullarym, bu baýtaly sizem mazaly belläp goýuň. Mundan bir 
üýtgeşik zat bolmalydyr. Ol her haçan bolaýsa, siz oňa göz-gulak bolup, 

---

155
maňa tiz habaryny ýetireweriň, ogullarym. Ýamanlyk ýüzüni görmäsiňiz-
dä – diýip, çopanlar bilen hoşlaşyp gaýtdy. Çopanlar hem:
– Bolýar, atam – diýip, Jygalybege söz berip, ýaňky baýtala göz-
gulak bolup geziberdiler. 
Jygalybeg geldi Hüňkäriň gaşyna:
– Tagsyr, ilde ýok at gerek bolsa, geljek ýyl şu günlere çenli howluk-
ma – diýdi. 
Şunluk bilen, bu baýtalyň aý-sähedi dolup, bir güni ol tazynyň ça-
gasy ýaly bir zat taşlady. Çopanlar ony Jygalybegiň ýanyna getirdiler-de:
– Şol belläp gaýdan baýtalyňdan bolan taý şu – diýdiler. 
Jygalybeg ony alyp, Hüňkäriň gaşyna getirdi:
– Tagsyr, seniň diýen dünýäde görülmedik atyň, ine, şundan dogar 
– diýdi. 
Päh, gonçlaryna gor guýlup, içlerinden gan akýan zalym sypaýylaryň, 
wezir-wekilleriň indi diýeni geldi. Ozal ýamanlamaga zat tapman ýören 
zaňňarlaryň gökdäki dilegleri ýerde gowuşdy. «Indi gezek geldi-de, gezek 
geldi, ýol tapyldy-da, ýol tapyldy» bolşup, heşelle kakdylar. Wezirleriň 
aksakgaly:
– Haw, tagsyr, bu gelmişek türkmen seni oýnap ýör! – diýdi. 
– Ol niçik oýnamak?
– Ol, ine, şeýle, tagsyr, ilde ýok at gerek bolsa diýip, üç aýlap 
gürüm-jürüm bolup gitdi. Gör, Hudaý bilsin, ol nirelere aýla-
nyp gelendir. Iň soňunda-da «Ilde ýok at şundan dogar» diýip, bir 
tazynyň ganjyk güjügini getirip, seniň öňüňe taşlady. Indi muňa 
näme diýersiň. Bu seni oýnamak däl-de, eýsem näme, tagsyr?
– diýdi. Beýleki wezir-wekiller, sypaýylar hem:
– Dogry, dogry – diýşip, aksakgal weziriň aýdanlaryna ten berdiler. 
Hüňkär:
– Jygalybeg, bu aýdylyp durlan sözlere näme jogabyň bar?
– diýip, Jygalybege azm urdy. Jygalybeg rejäniň geň däldigini derrew 
aňdy. Wezir-wekilleriň, sypaýy-serkerdeleriň dil düwşüp, bir çukura 
tüýkürişendiklerine gözi ýetdi. Emma «Ýeriň däldir ak taýak» diýip içini 
gepletdi-de:
– Tagsyr, bu tazy tohumy däldir. Bir ýyl sabyr etseňiz, hemme syryň 
üsti açylar – diýdi. Hüňkäriň jyny öňküden beter atlandy, ol gahar-gazap 
bilen:
– Üsti açylýan bolsa, tä syryň üsti açylýança meniň gözüme görün-
me! – diýip, gazap bilen gygyryp kowdy.