Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Azerbaýjan 20-nji-30-njy ýyllarda 
Raýatlyk 
urşy 
gutarandan 
soň, 
Azerbaýjanyň 
zähmetkeşleri hem birnäçe kynçylyklary ýeňip geçmeli 
bolypdyrlar. Ilkinji nobatda bolsa, raýatlyk urşy sebäpli dargan 
ykdysadyýeti dikeltmelidi.
Nebitiň çykarlyşy 1913–nji ýylda 7,3 mln. tonna bolan 
bolsa, 1920–1921–nji ýylarda ol 2,4 mln. tonna çenli pese 
gaçypdyr. Senagat kärhanalarnyň aglaba bölegi işlänokdy. 
Oba hojalykda hem ýagdaý gaty agyrdy. Azerbaýjan 
daýhanlary interwentler we musawatçylar tarpyndan
talanypdy. Oba hojalykda ekin meýdanlarnyň möçberi 1921–nji 
ýylda 1913–nji ýyl bilen deňeşdireňde 33% - e çenli azalypdyr, 
pagtaçylyk bolsa has pese düşip 5% - e barabar bolupdur. 
Azerbaýjanda weýran edilen hojalygy dikeltmek iň wajyp 
meseleleriň biri bolup durýardy. Şu maksat sebäpli Sowet 
Azerbaýjanyň ähli hojalygy dien ýaly 1921–nji ýyldan başlap
täze ykdysady syýasata (NEP) laýyklykda üýtgeip gurlyp 
başlanýar. Azerbaýjan daýhanlarnyň agyr ýagdaýy göz öňünde 

---

66 
tutulyp, olar 1922–nji ýyla çenli azyk salgydyndan 
boşadylypdyr. 
Halk hojalygyny dikeltmekde ilkinji nowatda sowet
dowlet gurluşyny berkitmek we zahmetkeş halky ýurduň 
jemgyýetçilik –syýasy durmuşyna çekmek meselesi iň wajyp 
meselä eýe bolupdyr. 1921- nji ýylyň ýaz aýyndan başlap, 
Azerbaýjanyň uýezdlerinde taryhyň belli döwründe öz taryhy
roluny oýnan rewolýusion komitetler bilen daýhanlar 
komitetlerniň ýerine Işçileriň we daýhanlaryň deputatlarnyň 
sowetlari girizilýär. 
1921–nji ýylyň 6–njy maýynda Bakuwda Azerbaýjan 
SSR–niň 
Sowetleriniň birini gurultaýy açylyp, onda 
Azerbaýjanyň 
birinji 
Konstitusýasy 
kabul 
edilyär. 
Konstitusiýada Azerbaýjan SSR–niň sosialistik ösüş ýoly öz 
beýaýyny tapýardy. Konstitusiýa Azerbaýjanda sowet 
gurluşygynyň berkararlygyny bellige almak bilen döwlet 
apparatynyň gurluşyny berkidipdir. Gurultaýda iň ýokary 
dowlet organlary – Azerbeýjan Merkezi ýerine ýetriji we Halk
Komissarlar Soweti saýlanylydyr. HKS– niň başlyklygyna N. 
Narimanow, AzMIK – nyň başlyklygyna M. Gajuew
saýlanylypdyr. 
1923 njy ýylyň 7–nji iýulynda Azerbaýjan SSR– niň 
düzüminde Daglyk – Garabag awtanom oblasty, 1924 – nji 
ýylyň 9–njy fewralynda bolsa Nahiçewan ASSR – y(Awtanom 
Sowet Sosialistik Respublikasy) döredilýär. 
1922-nji ýylyň dekabr aýynda Zakawkazýe Sowet 
Federatiw Sosialistik Respublikasy (ZSFSR) döredilip, oňa 
Zakawkazýe respublikalary bilen bilelikde Azerbaýjan SSR-i 
hem girýär. Şol ýylyň 30-njy dekabrynda bolsa Sowet 
Sosialistik Respublikalar Soýuzy (SSSR) döredilip, Azerbaýjan 
SSR-i ZSFSR-iň düzüminde bolmak bilen ol soýuza girýär. 

---

67 
Ýurduň oba hojalygy we senagaty ýuwaş-ýuwaşdan 
dikeldilip başlanýar. 1922-nji ýylda daýhanlaryň tutanýerli 
zähmeti bilen azyk salgydyny ýygnamak bellenen möçberden 
artykmaç ýerine ýetirilýär. Pagtaçylyk täzeden kemala gelýär. 
1925-nji ýylda Azerbaýjanyň ähli oba hojalyk pudagynyň 
umumy önümi uruşdan öňki derejesiniň 72 %-ne barabar 
bolýar. Respublikanyň oba hojalyk meýdanlarynda ilkinji 
traktorlar hem peýda bolup başlaýar. Azerbaýjanyň obalarynda 
oba hojalyk kooperatiwleri ösüp başlaýar. 
Ýurduň senagaty hem ösüp başlapdyrýr. Täze senagat 
kärhanalary işe girizilip başlanypdyr. 1926-1928-nji ýyllarda 
Bakuwda SSSR-de ilkinji ýod-brom we nebiti gaýtadan işleýän 
kuwwatly zawody, Genje şäherinde ýüplük kombinatynyň 
birinji nobatdakysy we pagta arassalaýan zawody, Lenkoranda 
konserwa zawodlary we beýlekiler gurlupdyr. Nebitiň 
çykarylyşy artdyrylypdyr. 1924-1925-nji ýyllarda çykarylan 
nebitiň mukdary 4,6 mln. tonna bolanlygyndan 1928-1929-njy 
ýylda 8,6 mln. tonna baryp ýetýär. 
müň işçini öz içine alypdyr. 1930-njy ýylyň tomsunda 
Azerbaýjanyň tutuş senagat pudagy boýunça 32,7 müň zarpçy 
zähmet çekipdir. 
Azerbaýjan SSR-inde birinji bäşýyllyk plan umuman 
alanyňda möhletinden öň üç ýarym ýylyň içinde ýerine 
ýetirilipdir. 
Bäşýyllygyň ahyrynda ýurdyň senagaty (nebit senagatyny 
almanyňdan) 1913-nji ýyl bilen deňeşdireniňde 5,3 esse, 1928-
nji ýyl bilen deňeşdireniňde bolsa 2,5 esse ösüpdir. 
Birinji bäşýyllygyň dowamynda Azerbaýjanda kolhoz 
gurluşygy hem ýeňýär. Bäşýyllygyň ahyrynda daýhanlar 
köpçülikleýin bolup kolhozlara girip başlaýarlar. Ýöne oba 
hojalygyny 
kollektiwleşdirmekde 
ötegeçmelere, 

---

68 
howlukmaçlyklara hem ýol berilen ýagdaýlar bolupdyr. Ýagny 
käýerlerde daýhanlary zor bilen kolhozlara ýazýardylar. 
1931-nji ýyl Azerbaýjanda kolhoz gurluşygynda öwrülişik 
ýyly bolýar. 1932-nji ýylda respublika boýunça daýhanlaryň 
50,6 %-i kolhozlara girip, ähli ekin meýdanlarynyň 63,7 %-i öz 
içine alýar. 1930-njy ýylda ýurduň obalarynda ilkinji Maşyn-
traktor stansiýalary (MTS) peýda bolýarlar. 
Şeýlelik bilen birinji bäşýyllygyň dowamynda Azerbejan 
SSR-inde sosialistik ykdysadyýetiň düýbi tutulýar. 
Ikinji bäşýyllygyň (1933-1937) dowamynda Sowet 
Azerbaýjanyň senagatynyň ösüşinde hem özgerilişikler bolup 
geçýär.1937-nji ýylda nebitiň çykarylyşy 1913-nji ýyl bilen 
deňeşdireniňde 3 esse, gazyň-69 esse, benziniň öndürilişi-47 
esse artypdyr. Ikinji bäşýyllygyň ahyrynda Azerbaýjanyň nebit 
kärhanalary tutuş SSSR-iň çykarýan nebitiniň 70 %-ni beripdir. 
Bu döwürde Azerbaýjan SSR-inde takyk maşyngurluşygy, 
himiýa, trikotaž, mebel, çaý we beýlekiler ýaly senagatyň täze 
pudaklary peýda bolýar.1936-njy ýylyň başlarynda respublikada 
jemi 1671 sany, şol sanda 688 sany iri senagat kärhanalary 
bolupdyr. Azerbaýjanyň ähli senagat önümleriniň 90 %-inden 
gowragyny Sowet häkimiýeti ýyllarynda doly üýtgedilip gurlan 
ýa-da täze gurlan senagat kärhanalary öndüripdirler. Kirowabad 
(öňki Genje) şäherden soňra Nahiçewan, Stepanakert ýaly täze 
senagat merkezleri hem ösüpdir. 
Ikinji bäşýyllygyň dowamynda respublikada kolhoz 
gurluşygy esasan amala aşyrylýar. 1937-nji ýylyň tomsunda 
ekin meýdanlaryň 93,5 %-ini öz içine alýan ähli daýhan 
hojalyklaryň 86,5 %-i kolhozlara giripdirler. 
1926-1939-njy 
ýyllaryň dowamynda Azerbaýjanyň 
ilatynyň sany 2,3 mln. adam bolanlygyndan artyp 3,2 mln. 
adama ýetipdir. 1939-njy ýylda respublikanyň ilatynyň 57,5 %-
ini işçiler we gullukçylar, 42,4 %-ini bolsa daýhanlar tutupdyr. 

---

69 
1936-njy ýylda ZSFSR ýatyrylýar we şol ýylyň özünde 
Azerbaýjan SSR-i SSSR-iň düzümine girýär. 1937-nji ýylyň 
mart aýynda Azerbeýjan Sowetleriniň IX gurultaýy geçirilip, 
onda Azerbaýjan SSR-iniň täze Konstitusiýasy kabul edilýär.