Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Azerbaýjanyň ýerlerine sasanylaryň, araplaryň we 
hazarlylaryň aralaşmaklary 
 
B.e. 224-nji ýylynda dörän Sasaniler döwleti Adropateni 
basyp alýar. Sasaniler Töwriz şäherini özlerine paýtagt 
edinýärler. 
Sasanileriň agalyk edýän döwründe V asyryň ahyrlarynda 
daýhanlaryň ýagdaýlary has erbetleşipdir. Netijede, V asyryň 
80-nji ýyllarynda feodal ezilişe garşy güýçli halk hereketi 
başlanýar. Bu bolsa adamlary şeriň ähli görnüşiniň garşysyna 
göreşmäge çagyrýan mazdakçylyk (Mazdak diýen adamyň 
adyndan gelip çykýar) hereketiniň ýüze çykmagyna getiripdir. 
Mazdakçylyk hereketi özakymlaýyn‚ guramaçylyksyz häsiýete 
eýe bolup‚ ol 529-njy ýylda basylyp ýatyrylýar. 
VII asyryň ortalarynda araplaryň ýörişi netijesinde 
Sasaniler döwleti ýykylýar. Araplaryň basyp alan ýerlerinde 
bolsa Arap halyflygy dikeldilýär. Araplar VIII asyryň 
başlarynda Azerbaýjanyň ýerlerine hem baryp ýetýärler we ol 
ýerde hem Yslam dinini girizýärler. Bu ýerde yslam agalyk ediji 
dine öwrülýär. Ýöne yslam dini girizilse hem onuň bilen 
birlikde hristian we zaroastarizm dini entek saklanypdyr. 
Araplar Azerbaýjanyň basylyp alnan ýerlerinde iki 
welaýat döredipdirler. Her bir welaýaty arap halyfy tarapyndan 
bellenen- emir (hökümdar) dolandyrypdyr. Emir dolandyryş we 
harby häkimiýeti öz elinde jemläpdir. 
Azerbaýjandaky arap halyflygy ýurduň demirgazyk 
serhetinde ýerleşýän esasy şäherlerinde we ilatly punktlarynda 
arap harby garnizonlaryny döretmek syýasatyny ýöredipdirler. 
Bu garnizonlar gorag gullygy, jeza beriş çärelerini ýerine 
ýetirmek bilen birlikde ilatdan salgyt ýygnamaga kömek 
ediýärdiler. 

---

20 
VII asyryň ortalaryndan VIII asyryň ahyryna çenli 
Azerbaýjanyň ykbaly diňe bir Arap halyflygyna bagly bolman‚ 
eýsem Hazar hanlygyna hem bagly bolupdyr. Hazarlar 627-628-
nji ýyllarda tutuş Zakawkaziýany basyp alýarlar. Olar 
Azerbaýjanyň üstüne 629-630-njy‚ 664-665-nji‚ 668-nji‚ 684-
nji ýyllarda çozuş edýärler. Hazarlar Kabal şäherini özleriniň 
rezidentsiýasy edip saýlapdyrlar we Azerbaýjanyň üstüne 
yzygiderli çozuş edip‚ Ardabil şäherine çenli baryp ýetipdirler. 
VIII asyrdan başlap arap goşunlary hazarlaryň çozuşlaryny 
yzyna serpikdirip başlapdylar we hatda olaryň öz üstlerine hem 
ýöriş edip başlapdylar.