Tvich va diqt ma'ruza lotin

Ishqalanish turlari.
Ishqalanish quyidagi asosiy turlarga bo’linadi: 


Nisbiy harakatni bor-yukligiga qarab: a-tinch ishqalanish, b-harakatdagi 
ishqalanish. 


Harakatning xolatiga qarab: a-sirpanishda ishqalanish; b-dumalab 
ishqalanish. 


Moylovchi materialning bor-yukligiga qarab: a-quriq ishqalanish; b-
moyli ishqalanish. 
Moyli ishqalanish uch turga bo’linadi: 
a) to’la moyli ishqalanish. 
b) yarim moyli ishqalanish. 
v) chegarali ishqalanish (0,1 mkm) 
Jismlarning nisbiy harakati kinematik belgilariga ko’ra ishqalanishning quyidagi 
turlari ko’proq uchraydi. 
Tinch xolatdagi ishqalanish - ikki jismning nisbiy harakatga utguniga qadar 
mikroharakatlaridagi ishqalanish.
Harakatdagi ishqalanish - nisbiy harakatda bo’lgan ikki jismning ishqalanishi. 
Surkov materialisiz (quruq) ishqalanish - ishqalanuvchi sirtiga xech qanday 
surkov materiali surtilmagandagi ikki jismning ishqalanishi. 
Surkov materiali bo’lgandagi moyli ishqalanish - ikki jismning ishqalanuvchi 
sirtiga har qanday surkov materiali surtilgandagi ishqalanishi. 
Sirpanishdagi ishqalanish - ikki qattiq jismning harakatidagi shunday 
ishqalanishki, bunda urinish nuqtalarida jismlarning tezliklari qiymati va yo’nalishi 
bo’yicha har xil bo’ladi. 

---

68
Dumalashdagi ishqalanish - ikki qattiq jismning harakatidagi shunday 
ishqalanishki, bunda urinish nuqtalarida ularning tezliklari qiymati va yo’nalishiga 
ko’ra bir xil bo’ladi.
Xalk xo’jaligida ishlab chiqarish resurslarini iqtisod qilish uchun detallarning ish
qobiliyatini qayta tiklash katta ahamiyatga eg’adir, chunki qayta tiklangan 
detallarning narxi yangisidan 5..6 marta arzonga tushadi.
Detallarni qayta tiklash juda ko’p muammolarni echishga yordai berali: extiyot 
qismlar taxchilligini kamaytirish, metall va boshqa materiallarni tejash, mashinalarni 
ta'mirlash tannarxini kamaytirish. 
Mashinalarni ekspluatatsiya qilishda uning ishchi ko’rsatkichlari yomonlashib 
boradi, bunga sabab - mashinaning elementlari, ya'ni detallarini eskirishidir.
Ishchi ko’rsatkichlarning yomonlashuviga juda ko’p jarayonlar: yeyilish, 
zanglash, charchash, materialning magnit xossalarini kamayishi, material tarkibining 
o’zgarishi va xokazo. Buning natijasida mashina o’zining ish qobiliyatini yo’qotadi va
uning keyingi ishlatilishi mumkin emas, yoki iqtisodiy tomonlan zararli bo’lib qoladi. 
Mashinalarning eskirish qonunlari bilish katta ahamiyatga ega. Bu eskirish 
jarayonini diagnozlash, omillarni o’rganish, ishonchlilini asoslashga yordam beradi. 
Tipik misol tarikasida materialning eyilish qonunini qurish mumkin (4-rasm). 
I 
II 
III 
4-rasm. Eyilishning vaqt bo’yicha o’zgarish grafigi. 
Yeyilishning vaqt bo’yicha o’zgarishi 3 ta uchaskadan iborat bo’ladi: 
I. Mikroyeyilish davri; 
II. Bir maromda yeyilish davri; 
III. Katostrofik yeyilish. 

---

69