U. ǴAfurov, Q. Sharipov

Ulıwma dáramat — ónim islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw 
nátiyjesinde alınǵan pul qarjıları muǵdarı.
Kárxanalarda tovar hám xızmetlerdi satıwdan alınǵan ulıwma 
dáramat ulıwma túsim dep te ataladı. Ulıwma dáramat (túsim)tı 
tómendegi formula menen ańlatıw múmkin:
TR = P × Q
Bul jerde:
TR (total revenue) — ónimdi satıwdan alınǵan ulıwma dáramat 
(túsim):
P (price) — ónimniń bahası;
Q (quantity) — ónim muǵdarı.
Aytayıq, siz kárxanańızda bir ay dawamında 100 mıń dana dápter 
islep shıǵardıńız. Hárbir dápterdiń bahası 1000 sum. Eger barlıq 
dápterler satılǵan jaǵdayda, kárxanańızdıń bir aylıq pul túsimi 100 
mln. sum (100 000 × 1000)ǵa teń boladı.
Biraq kárxananıń pul túsimleri onıń xızmetiniń nátiyjeliligine 
baha bere almaydı. Sebebi, bul pul túsimleri qanday qárejetler 
esabınan alınǵanlıǵın kórsetpeydi. Sonlıqtan, pul túsimleriniń 
qárejetlerden ajıratıp alınǵan bólimi — payda áhmiyetli orın tutadı. 
Ol tómendegishe anıqlanadı.
π = TR – TC
Bul jerde:
π (profit) – payda;

---

94
TR (total revenue) — ónimdi satıwdan alınǵan ulıwma dáramat 
(túsim);
TC (total cost) — ulıwma qárejetler.
Payda — kárxana pul dáramatlarınan barlıq qárejetler shıǵarıp 
taslanǵannan keyin qalǵan oń ayırmashılıq.
Joqarıdaǵı mısalda kórsetip ótilgenindey, siziń kárxanańızda dápter 
islep shıǵarıwdıń bir aylıq qárejetleri 60 mln. sumdı quraǵan bolsın. 
Onday jaǵdayda, kárxanańızdıń bir aylıq paydası 40 mln. sum (100 
mln. — 60 mln) ǵa teń boladı.
Usı jerde aytıp ótiw kerek, paydaǵa erisiw ushın pul dáramatları 
qárejetlerden kóp bolıwı, yaǵnıy olardıń arasındaǵı ayırmashılıq 
unamlı áhmiyetke iye bolıwı kerek. Sebebi, ayırım jaǵdaylarda 
qárejetler pul dáramatlarınan asıp ketip, nátiyje keri kórsetkishke 
iye bolıwı da múmkin. Bul jaǵday zıyan dep ataladı. Máselen, 
kárxanańızdıń bir aylıq pul túsimi 100 mln. sum bolǵan jaǵdayda, 
qárejetlerińiz 110 mln. sumdı qurasa, siz payda ornına 10 mln. 
sumlıq zıyan kórgen bolasız. Sonıń ushın kárxana qárejetlerin turaqlı 
túrde qadaǵalap barıw zárúr bolıp esaplanadı.