U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Kriptografik transport protokollari 

---

326 
Foydalanish va saqlab turish vaqtida ma’lumotlarni himoya 
qilishdan 
tashqari, 
ko‘pincha 
tarmoq 
ichidagi uzatilayotgan 
ma’lumotlarini himoya qilish uchun kriptografiya qo‘llaniladi. Eng 
keng tarqalgan kriptografik transport protokollariga Secure Sockets 
Layer (SSL), Transport Layer Security (TLS), Secure Shell (SSH), 
Hypertext Transport Protocol Secure (HTTPS) va IP-security (IPsec) 
kiradi. 
Secure Sockets Layer (SSL). Eng keng tarqalgan kriptografik 
transport algoritmlaridan biri bu Secure Sockets Layer (SSL). Ushbu 
protokol Netscape kompaniyasi tomonidan 1994-yilda Internet 
xavfsizligi to‘g‘risida ortib borayotgan xavotirlarga javoban ishlab 
chiqilgan. SSL-ning maqsadi har qanday platformada yoki operatsion 
tizimda ishlatilishi mumkin bo‘lgan mijoz va server o‘rtasida 
shifrlangan 
ma’lumotlar 
yo‘lini 
yaratish 
edi. 
SSL 
zaifroq 
ma’lumotlarni shifrlash standarti (Data Encryption Standard - DES) 
o‘rniga nisbatan yangi kriptografik algoritmni Ilg‘or shifrlash standarti 
(Advanced Encryption Standard - AES) dan foydalandi. Vaqt o‘tishi 
bilan SSL uchun yangilanishlar ishlab chiqarildi. Bugungi kunda SSL 
3.0 versiyasi serverlar eng ko‘p qo‘llab-quvvatlaydigan versiya 
hisoblanadi. 
Transport Layer Security (TLS) – bu yana bir kriptografik 
transport algoritmidir. SSL va TLS ko‘pincha bir-birining o‘rnida yoki 
bir-biri bilan (TLS / SSL) ishlatilsa ham, bu to‘g‘ri yechim bo‘lmaydi. 
SSL 3.0 versiyasi TLS 1.0 versiyasi uchun asos bo‘lib xizmat qildi (va 
ba’zan xatto SSL 3.1 deb nomlanadi). TLS 1.0 versiyasi SSL 3.0 
versiyasiga qaraganda qisman xavfsizroq deb hisoblansa-da, TLS ning 
keyingi versiyalari (1.1 va 1.2) ancha xavfsizroq va SSL 3.0 versiyasi 
va TLS 1.0 versiyasida mavjud bo‘lgan bir nechta zaifliklarni bartaraf 
qiladi. TLS 1.1 va 1.2 versiyalari SSL 3.0 versiyasiga qaraganda 
ancha xavfsizroq bo‘lishiga qaramay, ko‘plab veb-saytlar eski veb-
brauzerlar uchun keng ko‘lamli moslikni ta’minlash uchun hali ham 
SSL va TLSning zaif versiyalarini qo‘llab-quvvatlamoqda. 
2014-yil boshida SSL va TLSning ochiq kodli dasturiy ta’minoti 
bo‘lgan OpenSSLda zaiflik aniqlandi. Ushbu zaiflik mijoz-server 
aloqasida boshqa tomon hali ham faol bo‘lishini ta’minlash uchun 
foydalaniladigan OpenSSLning nisbatan yangi imkoniyatining 
(Heartbeat Extension) bir qismi edi. "Heartbleed" deb nomlangan 

---

327 
zaiflik, tajovuzkorlarga veb-server xotirasida ma’lumotlarga kirishga 
va aloqalarni shifrlash va deshifrlash uchun ishlatiladigan kriptografik 
kalitlarni o‘g‘irlashga imkon berdi. Veb-serverlar egalari o‘zlarining 
serverlarida zaiflikni tezda tuzatishga majbur bo‘lishdi. 
Shifr to‘plami (cipher suite) - bu SSL va TLS bilan ishlatiladigan 
shifrlash, autentifikatsiya va xabarlarning autentifikatsiyalash kodi 
(message authentication code - MAC) algoritmlarining nomlaridan 
kelib chiqqan kombinatsiyadir. Ular veb-brauzer va veb-server 
o‘rtasida dastlabki ulanishni qo‘llab-quvvatlash paytida kelishib 
olinadi. Tanlangan turli xil algoritmlarga qarab, uzatishning umumiy 
xavfsizligi kuchli yoki zaif bo‘lishi mumkin. Masalan, AES o‘rniga 
RC4 oqimlar shifridan foydalanish shifrlar to‘plamini sezilarli 
darajada zaiflashtiradi. Yana bir omil - bu kalitlarning uzunligi. 2048 
bitdan kam kalitlar zaif, 2048 bitli kalitlar yaxshi, 4096 bitli kalitlar 
kuchli deb hisoblanadi. 
Shifr to‘plamlari odatda ularning tarkibiy qismlarini ko‘rsatish 
uchun tavsiflovchi nomlardan foydalanadilar. Masalan, CipherSuite 
SSL_RSA_WITH_RC4_128_MD5 tavsiflovchi nomad quyidagilar 
tushiniladi - RSA shifrlash alogoritmi kalitlarni almashish va 
autentifikatsiya algoritmida ishlatilishini, 128 bitli kalit yordamida 
RC4 shifrlash algoritmidan foydalanilishini va MD5 (ma’lumotlarning 
yaxlitligini tekshirish va kalit so‘z xeshlarini saqlash) algoritmi esa 
shifrlash, autentifikatsiya va xabarlarning autentifikatsiyalash kodi 
(MAC) algoritmi sifatida qo‘llaniladi.