U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Linuxda jarayonlarni boshqarish tizim chaqiruvi 
Qobiqdan foydalanganda, farzand jarayoni foydalanuvchi 
tomonidan kiritilgan buyruqni bajarishi kerak. U buni exec tizim 
chaqiruvi bilan amalga oshiradi, bu butun xotira nusxasini birinchi 
parametrda ko‘rsatilgan fayl tarkibiga almashtiradi.
Umumiy holatda, exec tizim chaqiruvi uchta parametrga ega: 
bajariladigan fayl nomi, massiv argumentlari ko‘rsatgichi va massiv 
qatorlari ko‘rsatgichi. Execl, execv, execle va execle kabi turli xil 
kutubxona protseduralari sizga ba’zi parametrlarni o‘tkazib yuborish 
yoki ularni boshqa yo‘llar bilan belgilashga imkon beradi. Ushbu 
protseduralarning barchasi bir xil tizim chaqirig‘iga murojaat qiladi.
Linux da jarayonlarni boshqarish 
UNIX ning klassik tizimda jarayonlarni boshqarish vositalari 
jarayonni yaratish va yangi dasturni ishga tushurishni ikki turdagi 
amallarga ajratadi: 

---

347 
 fork tizim chaqiruvi yangi jarayonni yaratadi; 
 yangi dastur exec tizim chaqiruvi yordamida ishga 
tushuriladi.
UNIX da jarayon har bir alohida dastur konsepsiyasini amalga 
oshirishni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan barcha axborot bor. 
Linux tizimida jarayonning xususiyatlari uch guruhga bo‘linadi: 
jarayonni, uni o‘rab turgan muhit va kontekstni identifikatsiyalash. 
Jarayon identifikatori (PID) – bu jarayonning yagona identifikatori 
(son); ilova boshqa jarayon uchun signal, modify yoki wait tizim 
chaqiruvi bajarilayotganida operatsion tizimida jarayonlarga buyruqlar 
berish uchun foydalaniladi. 
Vakolatlar (Credentials). Har bir jarayon unga bog‘liq 
foydalanuvchi identi-fikatori va bir yoki undan ko‘p identifikatorlar 
guruhiga ega bo‘lishi kerak.
Shaxsni identifikatsiyalash (Personality). UNIX turidagi 
tizimlarda bu an’anaviy bo‘lmasa ham, Linux da har bir jarayon tizim 
chaqiruvlarning semantik qatorini ma’lum tarzda modifikatsiya 
qilishga imkon beruvchi yagona shaxsiy identifikatorga ega. U asosan 
emulyatsiya kutubxonalarida tizim chaqiruvlarini u yoki bu maxsus 
UNIX versiyalari (dialekti) bilan mosligi bo‘yicha so‘rov uchun 
foydalaniladi. Jarayonning muhiti ona jarayondan olinadi; nollar bilan 
tugatiladigan ikki vektordan iborat:
 argumentlar vektori – bajarilayotgan dasturni chaqirishda 
foydalaniladigan buyruqlar qatorining agrumentlari ro‘yxatidan iborat; 
an’anaviy tarzda dasturning o‘zini nomi bilan boshlanadi; 
 muhit vektori – o‘zgaruvchan muhitlarni berilgan nomlar va 
ularning ixtiyoriy matn qiymatlarini bog‘lovchi "name=value" juftlar 
ro‘yxati. 
Muhitlar o‘zgaruvchilarini jarayonlar o‘rtasida uzatish va bu 
o‘zgaruvchilarni farzand jarayonlar tomonidan qabul qilish (meros 
qilib olish) – bu imtiyozsiz rejimda ishlaydigan tizim dasturiy 
ta’minotining 
komponentlariga 
ma’lumotlarni 
uzatishning 
moslashuvchan vositalaridir. Muhit o‘zgaruvchilarining mexanizmi 
butun tizimni sozlash orqali emas, balki, har bir jarayon uchun alohida 
o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan OTni sozlash vositalarini taqdim etadi.
Jarayon konteksti – bu bajarilayotgan dasturning vaqtning har bir 
onida doimiy o‘zgaruvchan holatidir. Rejalashtirish konteksti – bu 
jarayon kontekstining eng muhim qismi; bu rejalashtiruvchi jarayonni 

---

348 
vaqtincha uzilish va ishga tushurish uchun foydalanadigan ma’lumot. 
Yadro har bir jarayon tomonidan har bir onda foydalanadigan 
resurslar va har bir jarayon tomonidan uni yaratilishdan boshlab to 
hozirgi vaqtigacha foydalanilgan resurslarning umumiy hajmi 
to‘g‘risida statik ma’lumotlar saqlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Fayllar 
jadvali – bu tizim fayl tuzilmalariga ko‘rsatkichlar vektori. 
Kiritish/chiqarish uchun tizimli chaqirishlar bajarilganida jarayonlar 
fayllar jadvalidagi indekslar yordamida bu tuzilmalarga havola etadi. 
Fayllar jadvalida ochiq fayllar ro‘yxati saqlanadigan bo‘lsa, fayl 
tizimining konteksti yangi fayllarni ochish uchun so‘rovlar uchun 
qo‘llaniladi. Bu yerda fayllarni izlash uchun joriy ildiz (root) katalog 
va ishchi (default) kataloglarga havolalar saqlanadi. Signallarga ishlov 
beruvchilar jadvali tegishli signallar paydo bo‘lganida chaqirilishi 
mumkin bo‘lgan, jarayonning manzil maydonidagi kichik dasturlarni 
belgilaydi. Jarayonning virtual xotirasi konteksti uning shaxsiy manzil 
maydonining barcha tarkiblarini belgilaydi.