U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

6.4. Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi va protokollari 
OSI/ISO modeli 
1970-yillarning oxiriga kelib dunyoda ko‘p sonli xususiy aloqa 
protokollari steklari mavjud bo‘lib, ular orasida, masalan, DECnet, 
TCP/IP va SNA kabi mashhur steklarni eslatib o‘tish mumkin. 
Internet 
tarmog‘iga 
ulanishning 
bunday 
xilma-xilligi 
turli 
protokollardan foydalangan holda qurilmalarning nomuvofiqligi (mos 
kelmasligi) muammosiga olib keldi. O‘sha paytda ushbu muammoni 
hal qilishning bir usuli mavjud tizimlarning kamchiliklarini hisobga 
olgan holda, yaratilgan barcha tizimlar uchun yagona protokol stekiga 

---

220 
universal o‘tish edi. Aynan shu maqsadda OSI modeli ishlab 
chiqilgan. 
1980-yillarning 
boshlarida 
bir 
qator 
xalqaro 
standartlashtirish tashkilotlari, xususan Xalqaro standartlashtirish 
tashkiloti (ISO), ochiq tizimlarning o‘zaro ta’sirining standart 
modelini ishlab chiqdilar (Open System Interconnection, OSI). Ushbu 
model kompyuter tarmoqlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. 
OSI modeli, birinchidan, paketlar kommutatsiyasi tarmoqlarida 
tizimlarning o‘zaro ta’siri darajasini, ikkinchidan, standart daraja 
nomlarini va uchinchidan, har bir darajani bajarishi kerak bo‘lgan 
funksiyalarni belgilaydi. OSI modeli ma’lum bir protokol 
to‘plamining bajarilishini tavsiflamaydi.
Tarmoq 
protokoli 
– hisoblash tizimlarining tarmoq 
komponentlari orqali almashinayotgan xabarlarning shakli va ketma-
ketligini belgilovchi rasmiy qoidalar majmui. Barcha protokollar 
to‘plami protokollar oilasi yoki protokollar steki deb nomlanadi.
Tarmoqning murakkabligi tufayli ishlatiladigan tarmoq protokoli 
modeli juda ko‘p miqdordagi mavhumlikni o‘z ichiga oladi. 
Zamonaviy tarmoqlar murakkab tizimdir: ular ko‘p sonli tarmoqlardan 
iborat 
bo‘lib, 
ularning 
har 
biri 
odatda 
har 
xil 
tarmoq 
texnologiyalaridan foydalangan holda turli xil aloqa qurilmalarida 
qurilgan va turli xil topologiyalarga muvofiq aloqa kanallari bilan 
bog‘langan. ISO aloqa modeli standartiga muvofiq aloqa tarmog‘i 
quyidagi asosiy yetti pog‘onalarga (qatlam, sath) bo‘linadi: 
Fizik pog‘ona - signallarni uzatish uchun mexanik va elektr 
qurilmalar. Tarmoq aloqasining eng past darajasi hisoblanadi. Tarmoq 
qurilmalarini o‘z ichiga oladi - tarmoq kabellari, ulagichlar, 
konsentratorlar va boshqalar. Fizik aloqa kanallari orqali bit oqimini 
uzatishni amalga oshiradi. 
Kanal pog‘onasi - xatoliklarni aniqlash va fizik darajada 
xatoliklarni tiklashni o‘z ichiga oladi, belgilangan uzunlikdagi kadrlar 
(frame) yoki qismlarni qayta ishlaydi. Ushbu pog‘onada PDU 
(Protocol Data Unit – ma’lumotlar bloki protokoli) odatda kadr deb 
ataladi. Paketlar kommutatsiyasi rejimida ishlaydigan birinchi 
pog‘ona hisoblanadi.