U rganch davlat universiteti

1.2.12-rasm. Oraliq nuqtalardagi reykalarning ikki tomonidan sanoqlar.

Тrubani oldingi reykaning qizil tomoniga yo’naltiriladi, adilak pufakchasini uchlarini tutashtirib o’rtadagi ip bo’yicha sanoq olinadi (1.2.10-rasm va 1 jadvalning 4 ustiniga qarang).

Тexnik nivelirlash jurnali (1-jadval)

Be-kat-lar no-me-ri	Nive-lirlana-digan nuqtalar soni (belgisi)	Reykalardan sanoqlar,mm			Nisbiy balandliklar, h, mm		Asbob gorizon-ti Ag, m	Balandliklar H, m
		Orqada-gi, a	Oldin-dagi, B	Oraliq-dagi. C	Hisob-langan hx	O’rtachasi ho’r
1	2	3	4	5	6	7	8	9
	A	1693 (1)						128,552
		6377 (4)
		4684			+0331
	S			1532 (5)
				6215 (6)		+0332	130,245	128,713
				4683
					+0333
	V		1362 (2)					128,884
			6044 (3)
			4682

h_x = a – b = 1693 – 1362 = + 0331
h_x = a – b = 6377 – 6044 = + 0333

2. Oldinga nivelirlash. Nisbiy balandlikni oldinga nivelirlash usu­lida o’lchash uchun nivelir asbobi shunday o’rnatiladiki, uning oku­lyari A nuqtasidan o’tuvchi shovun yo’nalishiga to’g’ri kelsin (1.2.13-rasm.),

B nuq­tasida esa reyka o’rnatiladi.

1.2.13-rasm. A nuqtadan B nuqtagacha nivelirlash

Nivelir ishchi holatiga kel­ti­ri­la­di, reyka yoki ruletka bilan asbob balandligi i₁ o’lchanadi, truba rey­kaga qaratilib, undan b₂ sanog’i olinadi. Shakldan quyidagini yozish mumkin:
i₁ = h + b₁, (1.2.8)
bundan
h = i₁ – b₁ (1.2.9)
ya’ni nisbiy balandlik asbob balandligidan reykadan olingan sanoq.


II Bob. NIVELIR TURLARI VA REKALAR HAQIDA TUSHUNCHA
2.1.Yuqori aniqlikdagi adilakli nivelirlar
Nivelirlar aniqligi bo‘yicha yuqori aniqlikdagi nivelirlar N-05, aniq nivelirlar N-3 va texnik nivelirlar N-10 shifrlarga ega bo‘lgan nivelirlarga bo‘linadi. Birinchisi 1 km ikkilangan yo‘lga 0,5 mm dan ko‘p bo‘lmagan, ikkinchisi 3 mm/km va uchinchisi 10 mm/km o‘rta kvadratik xatolik bilan nisbiy balandlikni aniqlash uchun xizmat qiladi. H-05 niveliri Iva IIklass davlat geodezik baland­lik tarmoq turlarini nivelirlashga, geodinamik poligonlarni nive­lirlashga, hamda yuqori aniqlikdagi injenerlik-geodezik ishlarda nivelirlashga mo‘ljallangan. H-3 shifrli nivelirlar III–IV klass nivelirlashni bajarishda hamda injenerlik-geodezik qidiruvlarda foydalaniladi.
Nivelirlar qarash trubasida adilakli va nivelir qiyalik bur­chagini kompensatsiyalovchi kompensatorli chiqariladi. Nivelir 113 shifriga qo‘shilgan K harfi, kompensatorli ekanini bildiradi, ma­salan, N-05K.
Yuqori aniqlikdagi N-05 va N-05K nivelirlari quyidagi talabni qanoatlantirishi lozim
Seriyasi 80-yillardan boshlab ishlab chiqarila boshlangan N-05 nivelirlaridan, ulardan tashqari hozirda ishlab chiqarishda yuqori aniqlikdagi NA-1, NB, N-1 nivelirlar keng qo‘llaniladi.
NA-1 tipidagi nivelirlar birinchi yuqori aniqlikdagi nivelirlar hisoblanadi, uni ishlab chiqarish 30-yillar oxirida boshlangan. Bu turdagi nivelirlarda optik mikrometr yassi parallel plastinkasi truba obyektiviga nasadka rasmida sanoq olish barabani bilan richag orqali ulangan.
Plastinka va richag tashqi muhit ta’sirdan yaxshi himoyalan­magan (plastinka oldida himoyalovchi oyna ham yo‘q) bu esa bu turdagi nivelirning sezilarli kamchiliklaridan biri hisobla­nadi.
NA-1 nivelirlari o‘rniga yanada takomillashgan NB tipidagi nivelirlar keldi, uning konstruksiyasi V.A. Belitsin va B.V. Fefilov tomonidan ishlab chiqilgan. Bu nivelirlarning xarakterli xususiy­atlaridan biri shundaki, optik mikrometr yassi parallel plastinkasi trubani ichiga joylashgan va tishli uzatgich orqali mikrometr sanoq olish barabani bilan bevosita bog‘langan. Asbobsozlarning izlanishlari yuqori aniqlikdagi yanada takomillashgan konstruksiyadagi Iva IIklass nivelirlash uchun mo‘ljallangan N-1 va N-2 nivelirlarni yaratish va ishlab chiqishga olib keladi.
Yuqori aniqlikdagi nivelir Ni 004 (Germaniya) «Karl Sey­ss» yuqori texnik ko‘rsatkichlari bilan xarakterlanadi. U Iva IIklass nivelirlashda keng qo‘llaniladi. Nivelirning barcha asosiy qismlari, qarash trubasi, kompensir­langan ampulali kontaktli silindrik adilakoptik mikrometrli, yas­si parallel plastinkali himoyalovchi oyna va truba obyektivi orasida joylashgan yassi parallel plastinkali issiqdan himoyalovchi po‘lat g‘ilofga joylashtirilgan. Nivelirning asosiy afzalliklaridan biri nivelir harorati 1°C ga o‘zgarganda i burchakni o‘zgarishi 0,5'' dan oshmaydi. Trubani ko‘rish maydoniga iplar turi, adi­lak pufakchasi uchlarini tasviri va optik mikrometr sanoq olish shkalasi tasviri uzatiladi, bu esa nivelir bilan ishlashda qulaylik tug‘diradi.
Nivelirdan reykagacha bo‘lgan turli masofalarda bissektorni shtrixga to‘g‘rilash aniqligini oshirish uchun iplar to‘ri turli bur­chakli ikkita harakatlanadigan bissektorga ega – bittasi ko‘rish maydonining o‘ng qismida 20 metrdan katta masofalar uchun, boshqasi (katta burchakli) ko‘rish maydonining chap qismida 20 metrdan kichik masofalar uchun.