У шбу услуб ий курсатма Тузувчилар

U₁ , U ₂ ,U ₃ , U-kuchlanishlar voltmetr yordamida o`lchanadi.
Hisobiy qarshilik quyidagi ifodadan aniqlanadi:

Bu miqdor tajribadan olingan R_UM bilan solishtirib ko`riladi.

5. 
   Turli tajribalardan olingan R₁, R₂, R₃ qarshiliklarning bir xil emasligiga e'tibor berilsin. Bunga turli ulash sxemalarida cho`g`lanish spiralidan o`tayotgan toklar kattaligining teng emasligi sabab bo`ladi.
   

O`tkazgichdan o`tgan tok, kattaligi jihatidan shu tok kuchiga proportsional bo`lgan issiqlik ajratib chiqaradi (Joul-Lens qonuni). Bu issiqlik o`tkazgichning temperaturasini, binobarin uning qarshiligini ham oshiradi.
Qaysi cho`g`lanish lampasi spiralidan katta tok o`tsa, usha spiralning qarshiligi katta bo`ladi.

3. Ishni bajarish tartibi.

1. 
   1.1-rasmdagi sxema yig`iladi .
   
2. 
   L₁, L₂, L₃ lampalarni navbati bilan bittadan ulab, ampermetr va voltmetrning ko`rsatishlari 1.1-jadvalga yozib olinadi.
   
3. 
   Uchta lampani parallel ulab, ampermetr va voltmetr ko`rsatkichlari 1.2-jadvalga yozib olinadi.
   
4. 
   1.2- rasmdagi sxema yig`iladi.
   
5. 
   Voltmetr bilan har bir lampadagi va butun tarmoqdagi kuchlanish o`lchanadi. Voltmetr va ampermetrning ko`rsatishlari 1.3-jadvalga yozib olinadi.
   
6. 
   1.3-rasmdagi sxema yig`iladi.
   
7. 
   Voltmetr yordamida har bir lampadagi va butun tarmoqdagi kuchlanish o`lchanadi. Voltmetrning shuningdek ampermetrning ko`rsatishlari 1.4-jadvalga yozib olinadi.
   
8. 
   Har bir lampaning qarshiligi, shuningdek,1,4,6–bo`limlardagi sxemalar uchun umumiy va hisobiy qarshiliklarni hisoblash natijalari 1,2,3,4–jadvallarga yozib olinadi.
   

1.1–jadval

Lampalar	O’lchashlar		Hisoblashlar
	I	U	R
L 1
L 2
L 3

1.2– jadval

O’lchashlar		Hisoblashlar
U	I	R ум	R х

1.3– jadval

O’lchashlar						Hisoblashlar
I	U	U1	U2	U3	R1		R2	R3	Rum	RХ
а	v	v	v	v	om		оm	оm	оm	Оm

1.4– jadval

O’lchashlar

Hisoblashlar

U

U1

U2

U3

I1

I2

I3

R1

R2

R3

Rum

RХ

v

v

v

v

а

а

a

оm

оm

оm

оm

om

4. Tekshiruv savollari.
1. Parallel ulangan uchta lampaning umumiy ekvivalent qarshiligi
ampermetr va voltmetr usuli bo`yicha qanday aniqlanadi?

2. 
   Parallel ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Kirxgofning birinchi qonuni qanday ifodalanadi?
   
4. 
   Kirxgofning ikkinchi qonuni qanday ifodalanadi?
   
5. 
   Ketma-ket ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
   
6. 
   Aralash ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
   

2- TAJRIBA ISHI.
BIR NECHTA E.YU.K.LI ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH.

1. Ishdan ko`zda tutilgan maqsad.

a) Bir nechta EYUKli elektr zanjirlarini tajribada tekshirish va ularning hisoblashni o`rganish.

b) Potentsial diagramma qurishni o`rganish.
v) Tajribada ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.

2. Nazariy qism.

Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo`linadi. 3.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan sxemani hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.

Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 2.1. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikki tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmogida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potentsiallarni hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda bajariladi. Potentsial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potentsialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning absissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi quyiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potentsiallari quyiladi.

Potentsialni aniqlash uchun odatda nuqtaning potentsiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).
Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:
Oldin bitta EYUK hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir EYUK hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan EYUKdan boshqa EYUKlarni ichki qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.

3. Tajriba ishini bajarish tartibi.

3.1. Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. 2.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yig’iladi.

Oldin ampermetr va voltmetrlar usullari orqali reostatlarni surgichini ixtiyoriy holatida kuchlanish va toklar o`lchanadi. Har bir EYUKning kattaligini ham o`lchash zarur. EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar bajariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar bajariladi va 2.1-jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va tajriba natijalari bilan solishtiriladi, xatoliklar baholanadi.

Hisoblash va tajriba natijalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:
-tajriba va hisoblashlar natijalarini bir-biridan farq qilish sabablari;
-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan EYUK bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;
-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlarining orasidagi munosabatlar.

Potentsial diagramma qurish.

3.1-punktdagi hisoblash natijalaridan foydalanib va 2.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potentsiallari hisoblansin.

Elektr zanjirining barcha nuqtalarini potentsiallari voltmetr yordamida o`lchansin va hisoblash natijalari bilan solishtirilsin. Tajriba va hisoblash natijalari jalvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potentsial diagramma qurilsin va potentsial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.
2.1-jadval

O’lchashlar

Т №

А

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

2.2-jadval

Hisoblashlar

Т №

Оm

Оm

Оm

Оm

V

V

V

V

V

V

V

V

V

1

2

3

2.2. Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUK li tarmoqlangan elektr zanjirlarini tajribada tekshirish.
2.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigilsin.
Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E<sub>1</sub> EYUK hosil qiluvchi E<sub>2</sub> EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (2.4-rasmdagi sxema). Bu paytda R<sub>1,</sub> R<sub>2</sub>, R<sub>3</sub> qarshiliklarning kattaligi 2.3-rasmdagi R<sub>1,</sub> R<sub>2</sub>, R<sub>3</sub> qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.
Elektr zanjirida E2 EYUK hosil qiluvchi E1 EYUK uzilgan holda xususiy toklar aniqlansin (2.5-rasmdagi sxema).

Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. Tajribada va hisoblash natijalari jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma tajribalarda K tugun uchun toklar balansi tekshirilsin.

Tajriba natijalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:
- Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;
- Boshlang’ich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;
U stma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot.

2.3-jadval.

O’lchashlar
Т №
	V	V	А	А	А	А	А	А	А	А	А
1
2
3

2.4-jadval.

hisoblashlar

Т №

Оm

Оm

Оm

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

1

2

3

4. Hisobot buyicha talablar

Tajriba ishi bo`yicha hisobot barcha olingan natijalar aks ettirilgan holda tushuntirish ishlari va xulosalar yozma ravishda taqdim etiladi. Barcha elektr sxemalari aks ettirilishi kerak. Tajriba va hisobdash natijalari jadvallarda ko`rsatiladi.
Hisoblash yo`llari soni qiymatlari bilan umumiy holda ifodalarning yozilishlarini ko`rsatish zarur.
Hisoblash natijalari bilan tajriba natijalari orasidagi farq bo`lsa, bularning hosil bo`lish sabablari ko`rsatilishi kerak.

5. 
   Tekshiruv savollari.
   

1. Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan elektr zanjirlari haqida tushuncha bering?
2. Zanjir qismida kuchlanish deganda nimani tushunasiz?
3. EYUK bo`lgan holda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni qanday ifodalanadi
4. EYUK manbalarini ketma-ket qo`shish qoidalarini aytib bering ?
5. EYUK manbalarini qarama-qarshi ulash tushunchalarini aytib Bering ?
6. Potentsial diagramma deganda nimani tushunasiz?
7. Ustma-ustlash usulini tushuntiring?
8. Ustma-ustlash usulida elektr zanjirlarini hisoblash tartibi qanday ?
3-TAJRIBA ISHI.