U. V. G‘afurov, B. E. Mamarahimov, Q. B. Sharipov, F. O. Otaboyev

iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qiladi. 
Uning asosiy belgilari: a) mulkchilikning turli shakllariga ya’ni, xususiy, davlat, 
Bank
Uy xo’jaligi 
Korxona (firma)
Davlat

---

77 
jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanib iqtisodiy va tadbirkorlik 
faoliyati yuritilishi; b) kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada 
umumlashganligi, mulkning bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo‘lida 
to‘planib, milliy va xalqaro miqyosda umumlashganligi; v) iqtisodiyotni tartibga 
solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-texnika taraqqiyoti va boshqa 
omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini aniqlash, 
turli sohalar va tarmoqlar o‘rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora-tadbirlarini 
belgilash vazifalarini bajaradi; g) xo‘jaliklarni yuritishda reja usulidan 
foydalanishning kuchayishi (biznes rejasi, marketing tizimi orqali boshqarish); d) 
ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy kishilarga 
tegishli turli xil ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug‘urta fondlarining vujudga kelishi. 
Hozirgi zamon bozor xo‘jaligi iqtisodiyot xususiy va davlat sektorlarining 
o‘zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta’sirning intensivligi darajasi hamda 
davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda, 
zamonaviy bozor iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi (8-chizma). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8-chizma. Zamonaviy bozor xo‘jaligi modellari. 
Zamonaviy bozor xo’jaligi modеllari 
Mеzonlar 
Ko‘rsatilgan 
mеzonlarga muvofiq 
kеluvchi davlatlar
Davlat dasturlarining 
maqsadga 
yo’naltirilganligi
Iqtisodiyotni tartibga 
solish tamoyillari 
Davlat sеktorining 
iqtisodiyotdagi ulushi 
Korporativ 
iqtisodiyot 
Aralash iqtisodiyot 
Ijtimoiy 
yo’naltirilgan bozor 
iqtisodiyoti
Fuqarolar 
manfaatlarini 
himoya qilish 
Uzoq muddatli 
dasturlarning ishlab 
chiqilishi
30% 
Gеrmaniya 
Tadbirkorlikni 
rivojlantirish 
bo’yicha shart-
sharoitlar yaratish 
Taktik usullardan 
ustun ravishda 
foydalanish 
10% atrofida 
AQSH 
Yirik ishlab 
chiqarish man-
faatlarini himoya 
qilish 
Asosiy ustuvor-
liklarni bеlgilab 
olish 
Ahamiyatsiz 
darajada 
Yaponiya, 
Shvеtsiya

---

78 
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, 
barcha hozirgi zamon iqtisodiy tizimlariga xos bo‘lgan bir qator shart-sharoitlar 
bo‘lishi taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg‘or texnologiya va yangi texnik 
vositalardan keng miqyosda foydalanish; ishlab chiqarishning ixtisoslashishi. 
Har qanday iqtisodiy tizim singari bozor iqtisodiyoti ham iqtisodiyotning 
umumiy muammolarini ifoda etuvchi quyidagi savollarga javob topishi zarur: nima 
va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur? qanday texnika va texnologiya bilan 
ishlab chiqarish zarur? kim uchun ishlab chiqarish zarur?
Agar bu savollarni umumiy ravishda qo‘yib, unga taraqqiyotning barcha 
bosqichlariga xos bo‘lgan umumiy javobni beradigan bo‘lsak, ularni lo‘nda qilib: 
aholi ehtiyoji uchun zarur miqdor va turdagi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish; 
mavjud resurslardan samarali foydalanib, yangi texnika va texnologiyalar asosida 
ishlab chiqarish; aholi iste’moli uchun zarur ne’matlarni ishlab chiqarish, deb 
javob berish mumkin. 
Lekin bozor iqtisodiyoti davrida bu savollarga mazkur tizimning o‘ziga xos 
tarixiy xususiyatidan, uning talablari va qonun-qoidalaridan kelib chiqib javob 
beriladi. 
Qisqacha qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti sharoitida: 
a) ko‘proq foyda beradigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi;
b) puli bor, tovarlarni yuqori foyda olish imkonini beradigan narxlarda sotib 
olish layoqatiga ega xaridorlar uchun ishlab chiqariladi; 
v) yuqori foyda olishni ta’minlaydigan, tejash imkonini beradigan texnika va 
texnologiya yordamida ishlab chiqariladi.