Учебное пособие для практических занятий предназначено для магистров, обучающихся по специальности магистратуры 5А450206 «Водосберегающие технологии»

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

39 
II. Umumiy qism. 
2.1. Relyefning turlari va shakllari. 
Landshaftning beshta asosiy unsurlari mavjud - bular yer (relyef), havo, suv, 
flora va fauna. Oltinchi unsur esa insondir. Yer qatlami turlicha relyeflarga ega. 
Bu relyef havoning va suv taqsimotini aytib turadi. Buning oqibatida joyning 
hududdiy-iqlimiy oʻsimliklar va hayvonlar dunyosining tavsifi yigʻilib boradi. 
Relyef - landshaftning “skeleti”dir. Uning oʻzgarishida boshqa barcha 
unsurlarning oʻzgarishini kuzatish mumkin. Landshaftlar tabiiy (tabitdan) va 
antoropogen boʻlimlarga boʻlinadi 
Relyef (frans, relief, lot. relevo - koʻtaraman) (geografiyada) -
 yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi koʻrinishi, oʻlchamlari, kelib chiqishi, 
yoshi va 
rivojlanish 
tarixiga 
koʻra 
turlituman 
notekisliklar: 
togʻ,
tekislik, pasttekislik, adir, yassitogʻ, tepalik, qir,  vodiy, botiq, soylik,  jarlar va 
boshqa pastbalandliklar majmui. Relyef kattaligiga koʻra quyidagi toifalarga 
ajratiladi:
Megarelyef (materik doʻngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar 
kichikroq boʻlgan shakllar (togʻ sistemalari, tekisliklar); makrorelyef (togʻ 
tizmalari, togʻlar oraligʻidagi botiqlar, qirlar, pasttekisliklar);
Mezorelyef 
(jarliklar, suv 
osti kanʼonlari, tepaliklar); mikrorelyef 
(karst chuqurliklari, jarlar, doʻng tepa, dasht tepaliklari va boshqalar);
Nano relyef (juda kichik chuqurchalar, doʻngchalar va boshqalar). Bu 
boʻlinish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi 
relyefning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy 
xususiyatlari relyefni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos boʻla 
olmaydi, chunki bir xil tashqi koʻrinishga ega shakllarning kelib chiqishi va 
rivojlanishi turlicha boʻlishi mumkin. 
Relyef endogen (ichki) va ekzogen (tashqi) kuchlarning birgalikda hamda 
muntazam oʻzaro taʼsiri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, yer yuzasining 
shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari, inson faoliyati ham oʻz taʼsirini koʻrsatadi. 

---

40 
Endogen jarayonlar (Yer poʻstining tektonik harakatlari) taʼsiri natijasida nisbatan 
yirik miqyosdagi - quruqlik, dengiz va okeanlar tubida strukturali relyef shakllari 
hosil boʻladi. Yirik relyef shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), 
shuningdek, kosmik kuchlar - Yerning aylanishi, Quyosh-Oy tortilishi va boshqa 
bilan ham bogʻliq. Ekzogen kuchlar (oqar suvlar, dengiz toʻlqinlari, shamol va 
h.k.) odatda, nisbatan maydaroq relyef shakllarini yuzaga keltiradi, yirik 
masshtabli relyeflarni yemiradi, pasaytiradi, mayda shakllarga boʻlib yuboradi, 
pastqam joylarni nurash mahsulotlari bilan toʻldiradi. Endogen kuchlar natijasida 
yuzaga kelgan. Relyef shakllari morfostrukturalar tarkibiga kiritiladi. Ularda yer 
poʻstining 
geologik 
strukturasi 
(tuzilishi) 
aniq 
ifodalanadi. 
Relyefdagi qatlamlar gorizontal yotgan platformali geologik strukturalarga tekislik 
hududlar, burmali strukturalarga togʻli oʻlkalar toʻgʻri keladi. Relyefning nisbatan 
mayda, asosan, ekzogen jarayonlar taʼsirida vujudga kelgan shakllari (daryo 
vodiylari, jarliklar, barxanlar, qator tepalar va boshqalar) morfoskulipuralar sifatida 
ajratiladi. 
Relyefning kelib chiqishi va shakllanishini geomorfologiya fani oʻrganadi. 
Relyefni oʻrganish natijalaridan bir qator masalalar: melioratsiya, muhandislik-
texnik izlanishlar, foydali qazilmalarni qidirish va h.k.da foydalaniladi.
Quruqlikda ham, dengizlar va okeanlarning tubida ham yer qobigʻining 
yuzasi notekis. Uning bir qismida togʻlar koʻtariladi yoki pasttekisliklar, 
boshqalarida - chuqur tushkunliklar. Faqatgina yer yuzidagi nosimmetrikliklar 
tufayli quruqlik va hayot mavjud. Agar sayyora yuzasi tekis boʻlganda edi, uni 
2450 m chuqurlikdagi okean qoplagan edi! 
Yer yuzasining har qanday notekisligi bu balandlik, maydon va shaklga ega 
boʻlgan quruqlikdir. 
Konveks yer shakllari ijobiy deb nomlanadi. Bu togʻlar, tepaliklar, 
quruqlikdagi tepaliklar va okean tubi. Konkavlash shakllari koʻllarning 
boʻshliqlari, jarliklar, toʻsinlar - salbiy quruqlik deyiladi. 
Quyidagi 2.1- rasmda yer relyefining tuzilish sxemasi keltirilgan. 

---

41 
2.1 - rasm. Relyefning tuzilish sxemasi 
Yerning relyefi juda xilma-xil. U choʻkish, balandlik va tekis sirtlardan 
iborat. Eng katta quruqlik okeanlarning materiklari va novlari. Okeanlarning 
qitʼalari va boʻshliqlari mavjudligi yer qobigʻining tuzilishi bilan bogʻliq. 
Okeanlarning materiklari va novlari sayyoraviy quruqlik deyiladi. 
Materiklar har tomondan okean suvlari bilan oʻralgan, materik qobigʻining 
ulkan hududlari. 
Hozirgi vaqtda Yer yuzida umumiy yer yuzasining 1/3 qismidan kam 
boʻlgan 6 ta qitʼalar mavjud (2.2 -rasm). 

---

42 
2.2- rasm. Materiklar haritasi. 
Yerning materiklari quyidagi maydonlarga ega (kamayish tartibida): 
1.Yevroosiyo - 53,89 million km
2
, bu eng katta qit'a boʻlib, uning yer 
maydonining 36 foizini tashkil qiladi; 
2.Afrika - 30,25 million km²; 
3.Shimoliy Amerika - 20,4 million km² (orollarsiz), 24,2 million km² (orollar 
bilan); 
4.Janubiy Amerika - 17,82 million km²; 
5.Antarktida - 13,66 million km² (muzli javonlar bilan birga); 
6.Avstraliya - 7,69 million km², Yerning eng kichik qit'asi, maydoni 
Yevrosiyodan 7 marta kichikdir. 
Relyefni quyidagi asosiy kategoriyalarga boʻlish mumkin: makrorelyef,