Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

9-§.
Kishilik tarixida urug‘dosh til, qabila tili, elat, xalq va 
millat tili. 
Bugungi kunda jahonda www.ethnologue.com saytida berilgan 
ma’lumotga ko‘ra, 7097 til va sheva bor. Sof tillar 3000 tadan ko‘proq. 

---

22 
O‘z-o‘zidan ko‘rinadiki sheva va lahjalar soni sof tillar sonidan 
anchagina ko‘p. Qadim zamonda albatta, tillar soni ko‘p bo‘lmagan. 
Odamlar ko‘payishi natijasida bir joydan turli tomonlarga siljishi yoki 
ko‘chishi oqibatida shevalardan urug‘dosh til, qabila tili, elat, xalq va 
millat tili paydo bo‘lgan. Shu sababli ham tillar oilalarga birlashayapdi. 
O‘z navbatida bir-biriga o‘xshaydi. Komporativistikaning kashf qilinishi 
butun dunyo tillarining geniologik tasnifini yaratish imkonini berdi. 
Shevalardan yangi-yangi tillarning paydo bo‘lishi odamlar o‘rtasidagi 
kishilik jamiyatidagi ming yillar davomida bir-birini ko‘rmaslik, aloqa 
qilmaslik oqibatidan kelib chiqqan. 
Xalq tili ma’lum bir o‘ziga xos belgi, xususiyatlari bilan umumiy 
birlikka ega bo‘lgan tildir. U til taraqqiyotining qadim davrlarida 
shakllanish jarayonida bo‘lib, rivojlanib kelgan. Bu til shakli hozir ham 
mavjud. Jumladan, u jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida urug‘, 
qabila va elat tillari sifatida shakllanib kelganligi kuzatildi. Urug‘, qabila 
va elatlarning birlashuvidan xalq yuzaga kelgach, ularning tillari ham 
xalq tiliga aylandi. Boshqacha aytganda, tarixiy taraqqiyotning ma’lum 
davrlarida qo‘llanib, rivojlanib kelgan urug‘, qabila, elat tili (lahjalari) 
keyinchalik umumbirlikka ega bo‘lib, xalq tili yoki umumxalq tili 
tarzida shakllandi. Demak, umumxalq tili etnos (xalq)ning shakllanish 
davri bilan yuzaga keladi. O‘zbek xalqining shakllanish jaryoni haqida 
taniqli o‘zbekshunos olim akademik K.Shoniyozovning fikri 
xarakterlidir. U
o‘zbek xalqining etnik sifatida shakllanish jarayonini 
uch bosqichga bo‘ladi: 1-bosqich –IX-X asrlar; 2-bosqich - X asr 
o‘rtalaridan to XI asr o‘rtalarigacha; 3-bosqich – XI asr o‘rtalaridan to 
XII asr o‘rtalarigacha. Ana shu davrlarda etnosga (xalqqa) xos barcha 
omillar me’yoriga etib, o‘zbek xalqi shakllangan [K.Sh.Shoniyozov, 
2001: 337-338]. S.Malovning fikricha “Etnik”ning shakllanish jarayoni 
VII-IX asrlar bilan belgilash mumkin, zero qadimgi bitiklarda “elat” va 
budun (ya’ni xalq) atamalari mavjud [S.E.Malov, 1952: 50]. Qolaversa 
ilk etnik birlik urug‘-qabilalar davridan boshlangan. Bu davrlarda ilk 
etnik uyushma yuzaga keladi. Shuning uchun bu uyushmani etnik uchun 
etnogenezning boshlanish davri deb qarash mumkin. Bu albatta bizning 
mulohazamiz. Shunga ko‘ra, xalq tilining shakllanish jarayonini, 
taraqqiyot bosqichlarini belgilasa bo‘ladi.  

---

23 
Jumladan, urug‘, qabila, elat va xalq tili umumxalq tilining ilk 
bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi ilmiy manbalarda bu til 
ko‘rinishlari umumxalq tilining quyi shakli sifatida qaralib, "lahja-
dialekt va shevalar" nomi bilan atala boshlandi. Demak, (urug‘, qabila, 
elat va xalq tiliga xos) "sheva", "lahja", "dialekt" kabi tushunchalar 
umumxalq tilining ilk yoki quyi bosqichi ifodalovchi shakl sanaladi. 
Ular "yozuv tili"dan oldin ham, "yozuv tili"dan keyin ham umumxalq 
tilining keyingi ko‘rinishlarini xalq og‘zaki ijodi va jonli so‘zlashuv 
tilining yozma shaklni, ayniqsa, o‘zbek adabiy tili, milliy o‘zbek adabiy 
tili kabi yuqori ko‘rinishlarining yuzaga kelishida ham asosiy manba 
bo‘ldilar. 
Xalq tilidagi qayd etilgan “sheva, lahja, dialekt, xususan, adabiy til, 
milliy til” kabi tushunchalarning o‘ziga xos jihatlari o‘zaro 
munosabatlari, farqli tomonlari, shakllanish davrlari va ta’riflari 
bo‘yicha ilmiy manbalarda juda ko‘p fikrlar mavjud. Ularning ba’zilari 
to‘g‘ri talqin etilgan bo‘lib, ayrimlari hali ham munozaralidir.
Xalq tilining quyi shakl (sheva, lahja dialekt va so‘zlashuv tili 
kabilar) ilmiy adabiyotlarda to‘liq va ancha yaxshi talqin etilgan. Ammo 
ba’zan “lahja” atamasining mazmuni aniq ifodalanmay qolgan. Ayrim 
ishlarda “lahja” ba’zan “sheva” ma’nosida, ba’zan esa “dialekt”ga 
tenglashtiriladi. Ushbu atamalar rus dialektshunosligida bir muncha aniq 
tushunchaga egadir. Bu atamalar rus tilida aniq ifodalangan. O‘zbek 
tilidagi "sheva" atamasi rus tilida "govor" va "lahja" tushunchasi 
"narechie" ma’nosida, “dialekt" atamasi esa har ikki tilda bir xil 
qo‘llangan. 
Ilmiy manbalarda yozilishicha, "sheva, lahja va dialekt" 
tushunchalari umumxalq tilining o‘ziga xos fonetik, leksik va
grammatik xususiyatlariga ega bo‘lgan mahalliy hududlar doirasidagi 
xalq tilining quyi shaklini ifodalaydi. Dialekt shevalar yig‘indisi bo‘lib, 
bir necha shevalardan tashkil topadi. Lahja esa o‘zbek tilidagi ilmiy 
adabiyotlarda keng va tor ma’nolarda qo‘llanilgan: keng ma’noda 
"dialekt", tor ma’noda esa "sheva" o‘rnida ishlatilgan. Jumladan, 
sharqshunos K.K.Yudaxin o‘zining "Vodil qishloq lahjasi haqida bir 
necha so‘z" (1927 yil) ishida lahja atamasini birgina qishloq "sheva"si 
o‘rnida qo‘llagan. Bu atama ko‘pgina ilmiy manbalarda "dialekt" 

---

24 
tushunchasi bilan teng ma’noda qo‘llangan. Aslida bu atama arabcha 
“lahja” - o‘zbekcha “sheva” demakdir. Demak, "lahja" so‘zi ko‘p 
hollarda "dialekt" atamasi ma’nosiga teng kelmas ekan.