Учебное пособие для студентов старших курсов

V БОБ
ШЕЪРИЙ ТАРЖИМАДА ВАЗН ТРАНСФОРМАЦИЯСИ ВА ЭКВИРИТМИЯ
Асл нусха (орнгинал) таржимага нисбатан умрбоқийлиги билан ҳам фарқланиши, бошқача айтганда, таржиманинг умри асл нусханикига нисбатан қисқа бўлиши маълум. Бунинг бир қанча сабаблари бор. Шулардан бири таржиманинг услуб тарафдаи «кексаГшши» ҳамда бундай лисоний жараённикг содир бўлишига тил ва услуб юзасидан ёки улар атрофида ҳукм сурган назарий ақндалар, шундай иазарий қарашлар асосида қарор топган муайян адабий концепциялар, анъаналарнинг таъсиршш ўрганпш жуда муҳим. Бундан ташқари, ҳар бир конкрет таржима, таъбир жопз бўлса, таржимоннинг таржимани қандай тушуниши маҳсулидир. Бу ерда фнкр услуб тушунча-сига бош маънони юклаган ҳолда ифодаланмоқда. Агар бундай нуқтаи назарни оригинал адабиётга нисбатан ҳам татбиқ этила-диган бўлса, айтнш мумкинки, ҳар бир конкрет бадинй асар уни ёзган адибнинг адабиётни қандай тушуниши маҳсулидир.
Вазн араб тилида ўлчов, меъёр маънола-
„ , рини беради. «Хар бир шеърда конкрет
Вазн ва кофия ' ' ....^{^} ' '
равншда рўебга чнқувчи рптм ҳодисаси вазн деб аталади»^1.
Конкрет шеърий асарда шаклий унсурлар ғоя билан мурак-каб алоқага киришади, бунда таржимон асарниўз тилига ўгириш учун шаклий калит қидиришда даставвал форманинг м а з м у н функциясига асосланмоғи даркор. Шеърнинг овоз шакли билан унинг мазмуни чамбарчас боғланган, лекин, Иржи Левий-нпнг фикрича, бу «шеърларнинг шиддатлн ритми қаҳрамон оти-нинг шиддатли чопиши ҳақида тасаввур беради» ва ҳоказо деб тасдиқлашга асос бўла олмайди. Муайян шеърий унсур ўз-ўзича ҳеч нарсани англатмайди, дейди у. Шеърнинг акустик воситала-ри ниҳояти бир нечта сийқа маъно контрастлари: динамика ва статика, равшанлик ва зулмат ва ҳоказо шунга ўхшаш кон-трастларнигина ифодалай олади, холос. Шеърнинг бу маъно потенциялари асар мазмуни билан алоқага кирншади ва унинг баъзи маъно унсурларини ё кучайтиради (шиддатли пойга ёки бошқа динамик ҳаракат мавзуига мос «шиддатбоп» ритм танла-нади), ёки у билан зид келиб қолади. Баъзан таржимада кейин-ги ҳол рўй беради; бирон ифодавий восита кўр-кўрона асл нусха-дан таржимага кўчирилиши оқибатида мазмун билан шакл
ИззатСултон. Адабиёт назарияси. Тошкент, 1980, 307- бет.
11* 163
гармонпясига, халал етказнлади: асл нусха тилида, юзаки қара-ганда, мўътадил кўринган нарса ўзга тил муҳитнга кўр-кўрона ўтказилганда юзага қалқиб чиқиши ва авторнинг муддаосига зарар етказишн мумкин. Шундай цилиб, агар биз шеърдаги мазмуя ва шакл мутаноснблигига халал етказишни истамасак, деган фикрни нзхрр этадн чех олими, формал қолнп (вазн)га қараб эмас, балки унинг конкрет товуш томонига (рнтм, суръат ва б.) мувофпқ пш кўрмоғимиз лозим.
Айнп бнр вазн турли тйлларда бир-бкридан фарқ қиладиган тамомила бош^а функцияларн» бажариши мумкин. Чунки ҳар бир тлл ўзмга хос овоз, оҳанг, талаффузга эга. Бундан ташқа-рн, турлн тилларда сўзлар узун-қисцалнги тарафидан қам фарқ қнладнлар. Чуиончн, голлаид тнлшунос олнми Ҳердан ииглиз, немнс ва рус тнлларида сўзларнннг узун-қнсқалигн жадвалини тузган эди (матндаги ^ар мпнгта сўзга қуйидагича миқдордаги бўғин тўғрп келади):

Тнллар

2СуГаи

3 йуғяи

4 бўғ.ш