Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

Suv-oqiziqlar oqimlari sarflarini aniqlash. Selni tashkil etgan suv-
oqiziqlar oqimlarining eng katta sarfini aniqlash uchun tanlangan o‘zan 
qismlari quyidagi shartlarga mos bo‘lishi kerak: 
1. Tanlangan qismdagi o‘zan imkon qadar to‘g‘ri, kengligi, qiyaligi 
va g‘adir-budurligi bo‘yicha bir xil turda, iloji bo‘lsa, o‘zgarmaydigan 
bo‘lishi lozim. Suv yo‘lida to‘siq bo‘lmasligi zarur. 

---

185 
20.4-rasm. Loyli seldan daraxt shoxlarida qolgan izlar 
20.5-rasm. Tyan-Shan archasi poyasidagi loy toshli sel izlari 

---

186 
2. Maksimal suv sathi (MSS) sharoitida tanlangan qism uzunligi 
oqim kengligiga nisbatan 5 martadan kichik bo‘lmasligi kerak. 
3. MSSda oqim kengligi uning o‘rtacha chuqurligiga nisbati 20 dan 
oshmasligi kerak. Sel oqimining maksimal sarflarini qayrning keng 
joylarida aniqlash mumkin emas, Chunki bunday joylarda oqimning 
harakatlanishi tarqoq, hatto turli suv sathlariga ega bo‘lgan ko‘rinishda 
kechadi.
4. MSSning belgilari o‘zanning tanlangan qismida aniq va imkon 
qadar har ikki sohilda belgilanishi lozim. Shuni esda tutish darkorki, o‘zan 
qismining to‘g‘ri tanlanishi kelgusida kuzatilishi mumkin bo‘lgan 
maksimal sarflarni hisoblashda ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lishni 
kafolatlaydi. Shu tufayli ko‘proq vaqt sarf etib bo‘lsa ham, daryo oqimi 
bo‘ylab yuqoriroq chiqib borish va talablarga to‘g‘ri keladigan o‘zan qismi 
uchramagunga qadar izlanishda davom etish maqsadga muvofiq.
Yuqorida qayd etilgan ishlarni olib borish tartibi quydagicha. Daryo 
yoki soyning tanlangan qismida oqim yo‘nalishiga perpendikulyar 3 ta 
ko‘ndalang qirqim ajratiladi va har bir qirqimdagi ko‘ndalang kesim 
maydoni (ω) bir-biridan o‘rtacha qiymatda 10% dan ko‘pga farq qilmasligi 
lozim:


3
2
1
2
4
1







Keyingi hisoblashlar uchun shunday qiymat tanlanadiki, unda ω dagi 
indekslar qirqimlarning tartib raqamlariga yuqoridan pastga yoki teskari 
holatda mos kelishi kerak. Qirqimlarning o‘zaro joylashish balandligi 
geometrik (nivelir) yoki trigonometrik (teodolit usulida) aniqlanishi 
mumkin. Qaysi usulni tanlash bajaruvchining o‘ziga bog‘liq. Lekin tog‘ 
sharoitida ikkinchisini bajarish osonroq bo‘lgani uchun, u qulayroq 
sanaladi. Qirqimdagi nuqtalar sonining to‘g‘ri tanlanishi va yetarli 
bo‘lishiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bo‘ylama nishablik MSS 
belgilari bo‘yicha aniqlanadi. Buning iloji bo‘lmagan hollarda o‘zan tubi 
bo‘ylab yoki tekshiruv vaqtida chekka ko‘ndalang qirqimlar orasidagi 
masofani taxminan 2 marta ko‘paytirilganiga teng bo‘lgan qismdagi suv 
sathi yordamida hisoblanadi. 
Tanlangan qismdagi oqimning o‘rtacha tezligini V.V.Golubsov 
ifodasi yordamida hisoblash tavsiya etiladi:
17
,
0
67
,
0
5
,
4
i
h




bunda: h - oqimning o‘rtacha chuqurligi, i - tanlangan qismning bo‘ylama 
nishabligi.
Suv-oqiziqlardan iborat sel oqimining maksimal sarfi, oqimning 

---

187 
o‘rtacha tezligi (


) ni ko‘ndalang kesim maydoning o‘rtacha qiymati (


) 
ga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi: 




макс
Q
.