Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

XXI BOB. Daryo o‘zanida kechadigan jarayonlar va
o‘zan oqimi dinamikasi 
 
21.1. O‘zan oqimi dinamikasi va o‘zan jarayonlarini
o‘rganishning maqsadi, vazifalari 
 
O‘rta Osiyo tog‘ daryolarida, jumladan, O‘zbekiston daryolarida 
o‘zan oqimi dinamikasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularda 
o‘zan jarayonlari jadal sur’atlarda kechadi. Daryolar suv resurslaridan 
turli maqsadlarda foydalanishda hamda xalq xo‘jaligi obyektlari - suv 
omborlari, kanallar, suv taqsimlash inshootlari, to‘g‘onlarni loyihalash, 
qurish va ularni ekspluatatsiya qilishda bu holatni hisobga olish katta 
iqtisodiy samara beradi.
O‘zan oqimi dinamikasi va o‘zan jarayonlari nazariyasi asoslarini 
o‘rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Bu boradagi 
bilimlarga tayanib, daryolar va yirik kanallarda kechadigan o‘zan 
deformatsiyasi jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan hisoblash hamda 
prognoz qilish usullari takomillashtiriladi. 
Hozirgi kunda yuqoridagi masalalar “O‘zan jarayonlari va o‘zan 
oqimi dinamikasi” fanining tadqiqot obyekti hisoblanadi. Bu fanning 
asosiy maqsadi ochiq o‘zanlar - daryolar, kanallarda kechadigan o‘zan 
jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi qonuniyatlarini o‘rganish, o‘zan 
deformatsiyasini 
hisoblash 
va 
prognoz 
qilish 
usullarini 
takomillashtirishdan iborat. 
Har bir fanning o‘z vazifasi bo‘lganidek, “O‘zan jarayonlari va o‘zan 
oqimi dinamikasi” fanining ham o‘ziga xos vazifalari mavjud. Ularga 
quyidagilar kiradi

O‘zan jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi nazariyasini 
rivojlantirish va takomillashtirib borish. 
1. O‘zan jarayonlarini hisoblash va prognoz qilish usullarini ishlab 
chiqish, ularni rivojlantirish. 
2. O‘zanda suvning oqish tezligining ko‘ndalang kesim bo‘yicha 
taqsimlanish qonuniyatlarini o‘rganish. 
3. O‘zanda suv oqimiga ko‘rsatiladigan gidravlik qarshiliklarni 
hisoblash usullarini takomillashtirish. 
4. Daryo o‘zanida loyqa oqiziqlarning harakatlanishi qonuniyatlarini 
o‘rganishni davom ettirish va ularning miqdorini hisoblash usullarini 
takomillashtirish. 
Har bir fan o‘ziga xos shakllanish va rivojlanish tarixiga ega bo‘ladi. 
Uning ravnaqi darajasi esa shu fanning insoniyat iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy 
va madaniy hayotida tutgan o‘rniga bog‘liq. Shu jihatdan tahlil qilinadigan 

---

190 
bo‘lsa, “O‘zan jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi” ham juda qadimiy 
fanlardan hisoblanadi. 
“O‘zan jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi”ning alohida fan 
sifatida shakllanishi va rivojlanishiga grek olimi Arximed (yangi eradan 
250 yil ilgari), italyan olimlari Leonardo da Vinchi (1452-1519), Galileo 
Galiley (1564-1642), shved olimi Daniil Bernulli (1700-1782), fransuz 
olimlari Blez Paskal (1623-1662), Antuan Shezi (1718-1798), Anri Darsi 
(1803-1858), Anri Bazen (1829-1917), nemis olimi Filipp Forxgeymer 
(1852-1933), golland olimi Van-der Vaals (1837-1923), rus olimlari 
Nikolay Egorovich Jukovskiy (1847-1921), Vladimir Mixaylovich Loxtin 
(1849-1919) va boshqalar katta hissa qo‘shganlar. XX asrda ushbu fanning 
rivojiga N.N.Jukovskiy (1876-1943), M.A.Velikanov (1879-1964), G.I. 
Shamov (1891-1956) N.B.Barishnikov, M.R.Bakiyev, V.N. Goncharov, 
K.V.Grishanin, G.V.Jeleznyakov, YU.A.Ibodzoda, X.A. Ismagilov, 
I.V.Karasev, N.I.Makkaveyev, S.E.Mirsxulava, A.M. Muxamedov, 
I.V.Popov, B.F.Snishenko, R.S.Chalov kabi olimlar katta hissa qo‘shdilar.
O‘zan oqimi dinamikasi va o‘zan jarayonlarida asosiy e’tibor suv va 
loyqa oqiziqlarning harakatlanish qonuniyatlarini o‘rganishga qaratiladi. 
Hozirgi kunda daryo o‘zanida, umuman ochiq o‘zanlarda loyqa oqiziqlar 
harakatlanishining quyidagi ikki nazariyasi mavjud

1. Loyqa oqiziqlar harakatlanishning diffuzion nazariyasi. Ushbu 
nazariyaga 1931- yilda N.I.Makkaveyev asos solgan

2. Loyqa oqiziqlar harakatlanishning gravitatsion nazariyasi. 
Mazkur nazariyaning asoslari esa 1944- yilda M.A.Velikanov tomonidan 
ishlab chiqilgan. 
Shuningdek, ayni paytda, o‘zan oqimi dinamikasi va o‘zan 
jarayonlarini o‘rganishda quyidagi ikki ilmiy yo‘nalish vujudga keldi

1. Gidrodinamik nazariyaga asoslangan yo‘nalish. Ushbu ilmiy 
yo‘nalishning asosiy tamoyillari M.A.Velikanov, V.N.Goncharov va 
boshqalarning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Ularning fikricha, 
daryolarda kechadigan o‘zan jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi 
ulardagi suv sarfi va suvning oqish tezligining hosilasidir.
2. Gidromorfologik nazariyaga asoslangan yo‘nalish. Bu 
yo‘nalishga dastlab N.I.Makkaveyev va I.V.Popovlar asos solgan bo‘lsalar, 
keyinchalik R.S.Chalov, N.I.Alekseyevskiy va boshqalar tomonidan 
amalga oshirilgan tadqiqotlarda rivojlantirilgan. Bu ilmiy yo‘nalishdagilar 
o‘zan oqimi dinamikasi va o‘zan jarayonlarini suv oqimi bilan o‘zanning 
gidravlik elementlariga bog‘liq holda o‘rganadilar. 
Hozirgi kunda daryolar gidrologiyasining o‘zan jarayonlari va o‘zan 
oqimi dinamikasini o‘rganadigan qismi yuqorida qayd etilgan har ikki 

---

191 
ilmiy yo‘nalishning yutuqlaridan foydalangan holda rivojlanmoqda.