Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

 
3.3. Yer shari va ayrim qismlarining suv balansi 
Yuqorida gidrosferada mavjud bo‘lgan umumiy suv hajmi 1,386

10
9 
km
3
ga teng ekanligi qayd etildi. Lekin, tabiatdagi yillik suv aylanish 
jarayonida uning nisbatan juda kam qismi, ya’ni 577 ming km
3
yoki 
umumiy suv hajmining 0,037 foizi ishtirok etadi. 
Dunyo okeani suvi sathining doimiyligini e’tiborga olib, ayni 
geologik davr uchun gidrosferadagi suv zaxirasini hamda suv aylanish 
jarayonida ishtirok etadigan suv hajmini o‘zgarmas deb hisoblash mumkin. 
 
Natijada, Yer sharida namlik aylanishi jarayonida iishtirok etayotgan 
kirim (atmosfera yog‘inlari) va chiqim (bug‘lanish) qismlari o‘rtasida 
ma’lum tenglik ­ balans mavjud bo‘ladi. Ushbu tenglik (balans)ni Yer shari 
va uning ayrim qismlari (Dunyo okeani, chekka oqimli hudud, ichki oqimli 
hudud) uchun suv balansi tenglamalari ko‘rinishida ifodalash mumkin. 
Tenglamalarda kirim qismi elementlari sifatida Dunyo okeani 
yuzasiga (
0
Х
), quruqlikning chekka oqimli hududiga (
ch
Х
), quruqlikning 
ichki oqimli (berk) hududiga (
b
Х
) va nihoyat butun Yer shari sirtiga (
yer
Х
) 
yog‘adigan yillik yog‘in miqdorlarini hisobga olish zarur. Shularga mos 
ravishda Dunyo okeani yuzasidan (
0
Z
), quruqlikning chekka oqimli 
hududidan (
сh
Z
), quruqlikning ichki (berk) oqimli hududidan (
b
Z
) va 
ularning yig‘indisi ­ Yer shari yuzasidan (
yer
Z
) bo‘ladigan yillik bug‘lanish 

---

62 
miqdorlari tenglamalarning chiqim qismini tashkil etadi. Suv balansi 
tenglamalarida quruqlikdan Dunyo okeaniga yoki u bilan tutash bo‘lgan 
dengizlarga daryolar keltirib quyadigan yillik oqim miqdori (
ch
Y
) ham 
hisobga olinadi. 
Kirim va chiqim qismlarining qabul qilingan belgilashlariga asosan 
suv balansi tenglamalarini dastlab, Yer sirtining ayrim qismlari uchun olib 
ko‘raylik. Dunyo okeani uchun u quyidagicha ifodalanadi: 
ch
Y
X
Z


0
0
. 
Suv balansi tenglamasi chekka oqimli hudud uchun: 
,
ch
ch
ch
Y
X
Z


ichki oqimli hudud uchun esa: 
b
b
X
Z

ko‘rinishida yoziladi. 
Yuqorida keltirilgan tenglamalarning yig‘indisi butun Yer shari 
uchun suv balansi tenglamasini ifodalaydi: 
b
ch
b
ch
X
X
X
Z
Z
Z





0
0
yoki 
.
yer
yer
X
Z

Yuqorida qayd etilgan suv balansi tenglamalari faqat ko‘p yillik davr 
oralig‘i uchun to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki bunda quruq kelgan yillar atmosfera 
yog‘inlari ko‘p bo‘lgan yillar bilan tenglashadi. 
Yer shari va uning ayrim qismlari uchun suv balansi tenglamalarida 
qatnashuvchi elementlarning miqdoriy qiymatlari 3.2­jadvalda keltirilgan. 
3.2­jadval