Udk japarova Raya Kengesbaevna

Греция ва Рим. Шарқдаги маданиятнинг Ғарбга кириб бориши натижасида қўғирчоқ театри ҳам кириб борди. Йиллар давомида қўғирчоқ театрлари кўпайиб, уларнинг бошқарувчилари бутун дунёга ёйилди. Бу театр халқларни ўзига жалб этди ва ниҳоят, Грецияда қўғирчоқ театри ташкил топди. Улар кўчаларда, ҳар-хил майдонларда томоша кўрсата бошладилар. Қўғирчоқ театри ҳар турли эди. Улар икки кишининг суҳбатидан тортиб, бутун куннинг ғамгин воқеа-ҳодисаларини кўрсата бошлашди. У бора-бора халқнинг паст қатламидаги одамларнинг муҳаббатини қозонди. Римда бундай томошалар одатий ҳол эди. "Римдаги халқ қўғирчоқ театри қадимги Рим комедияси Ателлони қўя бошлади. Бунда асосий қаҳрамон оддийгина ва кичкинагина шаҳарда яшовчи Ателло. “Ателлан” комедиясининг марказидаги комик фигура Маккус – бадбашара, ҳазилкаш персонаж эди. Унинг бўйи кичкина, бели букри, қорни эса чиққан, қорни ҳам букрига ўхшар эди. Бошининг кўриниши ҳам хунук эди. Бадбашара юзи, узун бурни тумшуққа ўхшар эди. У ҳазили билан томошабинларни кулдирар эди” [189].
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қўғирчоқ театрининг муҳим хусусиятларидан бири, у Осиё ва Европада то XX асргача асосан анъанавий шаклларда яшаб келган. Дунё қўғирчоқ театрлари орасида жуда кўп ўхшашлик бўлиши мумкин. Уларнинг умумий жиҳатлари, ажойиб саргузаштлари, қувноқлиги, ҳазил-мутойибага мойиллиги, ўрни келганда айёрлиги билан ажралиб туради. Мутахассисларнинг фикрича, қўғирчоқ театрининг санъат сифатида келиб чиқиши тўғрисида ҳам икки назария ҳукмрон. Бири болалар ўйини қўғирчоқ театрининг дастлабки кўринишидир, деб ҳисоблайди. Иккинчи назария қўғирчоқ театрининг келиб чиқишини ниқобдорлар театрига боғлаб тушунтиради. Хусусан, қўғирчоқ театри ер юзида дастлаб қачон ва қаерда пайдо бўлганлиги ҳақида ҳозиргача бир нима дейиш қийин.
Тадқиқот давомида Андижон вилоятидаги илгари "Лола" деб ном олган вилоят қўғирчоқ театри раҳбари Н.Ашуров билан суҳбат олиб борилди. Жумладан, Н.Ашуров ўз сўзида шундай деди: “Ўзбекистонда театр қачон ташкил топганлиги ҳақида савол пайдо бўлиши мумкин. Театр хусусида сўз кетар экан, у аввало, Тошкентда, сўнг, Қўқон, Фарғона, Андижон, Хива, Урганч ва бошқа шаҳарларда пайдо бўла бошлаган эди. Улар нафақат миллий мавзуда, балки жаҳон классик асарлари билан ҳам бойитилган. 1939 йили А.Навоий номидаги Давлат опера ва балет театри, 1943 йили Муқимий номидаги мусиқали драма ва комедия театри ва бошқа театр санъати марказлари пайдо бўлди. Уларнинг саҳналарида ниҳоятда кенг репертуардаги жаҳон, айниқса, Европа ва Шарқ классиклари яратган ажойиб асарлар қўйилиб, ўзбек театр санъати юксак даражага кўтарилган эди. Андижон вилояти “Лола” қўғирчоқ театри эса 1968 йил апрел ойида республика Давлат қўғирчоқ театри қошидаги студия битирувчилари томонидан ташкил топган. 1968 йил Санъат олийгоҳини тамомлаган бир гуруҳ ёшлар Владимир Сергеевич Иогельсин раҳбарлигида иш олиб борган. Н.Маматов раҳбарлиги даврида биринчи бўлиб Ҳ.Шварцнинг “Қизил қалпоқча” эртаги билан иш жараёнини бошлаган. Сўнг Т.Турсуновнинг “Алпомиш”, Н.Рўзимуҳамедовнинг “Қўзичоғим қора мунчоғим”, Л.Бобохоновнинг “Момиқжон пахта уруғи”, Р.Сафаровнинг “Тошкент-66” спектаклари саҳналаштирилди. Бу спектаклларнинг асосан ғоявий мазмуни эзгуликни ёвузлик устидан тантанасидир.
Қўғирчоқ театри, спектакл персонажлари ва декорациялари қандай тайёрланиши ҳақида савол туғилиши мумкин. Аввало, спектакл тайёрланиши мавжуд тузумнинг хусусиятлари, замоннинг ижтимоий имкониятларидан келиб чиқади. Сўнг рассом билан пъесанинг тематик жиҳати танланади. Рассом билан персонаж эскизи, декорациялар эскизи тайёрланади ва театр бадиий кенгашига тақдим этилади. Бадиий кенгаш тасдиқлагандан кейин рассом ва режиссёрлар иш бошлайди. Агар пъеса ёки асар тасдиқланмаса иш бошидан ишланади.
Қўғирчоқларнинг турлари хусусида тўхталиб ўтар эканмиз, унинг бир қанча турлари мавжуд:

• 
  бармоққа кийиб ўйналадиган тури энг содда бўлиб, бунда қўғирчоқларнинг ҳаракати чегараланган бўлади.
  
• 
  трос (сим) билан бошқариладиган турининг имконияти бироз кенгроқ;
  
• 
  мимуруши - бундай қўғирчоқлар юмшоқ паралондан қилинади. Эгилувчан(пластик), ҳаракати кўпроқ, лекин саҳнада узоқ ҳаракат қилса томошабиннинг кўзини толдириши мумкин;
  
• 
  марионетка - ип билан ўйнатилади. Бошқарилиши қийин бўлган турларидан. Маринетканинг ип билан бошқариладиган мосламасини Ўзбекистонда дастчўп дейилади;
  
• 
  планшет - бу очиқ турда ширмасиз фойдаланадиган тури;
  
• 
  “тенeвой”- соя театри. Бундай қўғирчоқлар япалоқ, текис бўлади. Унда соя ва нурдан фойдаланилади. Бу усулдан бизда театримиз камроқ фойдаланади. Туркияда “Қорагёз” театрида ушбу усулдан кенг фойдаланилади.
  

Қуйида биз қўғирчоқ театри воситасида ахлоқий-эстетик сифатларни шакллантириш жараёнининг умумий тузилмасини келтириб ўтамиз: