Ҳудудларни комплекс-инновацион ривожлантиришнинг асосий йўналишлари

21	27
30
Тадқиқот ва ишланма натижалари	1	2	3	3	3
Асбоб-ускуналар сотиб олиш	1	4	9	8	4
Патент ҳуқуқи	1	0	1	-	-
Дастурий таъминот	-	-	1	1	-
Олинган, шундан	9	14	13	20	28
Асбоб-ускуналар сотиб олиш	2	7	11	9	29
Дастурий таъминот	7	8	1	8	-
Тадқиқот ва ишланма натижалари	-	-	3	-	-
Берилган, шундан	1	2	1	3	3
Тадқиқот ва ишланма натижалари	1	2	1	3	3

Технологик харажатларнинг асосий қисми саноат тармоғига машина ва асбоб-ускуналарнинг сотиб олинишига йўналтирилган.

2.6-расм. Вилоятда ишлаб илганчиқар инновацион маҳсулотлар, иш ва хизматлар (%да)75F75F⁸⁰

Шунингдек, 2019 йилда паст технологияли саноат тармоғига 27,4 фоиз, ўртача паст технологияли саноат тармоғига 51,2 фоиз, ўртача юқори технологияли саноат тармоғига 13,2 фоиз, юқори технологияли саноат тармоғига эса 8,2 фоиз инновацион харажатлар йўналтирилган76F76F⁸¹. Ишлаб чиқаришни лойиҳалаштириш, янги технологияларни сотиб олиш ҳамда 45 %)77F77F⁸².

Минтақа саноатини инновацион ривожлантиришда молиялаштириш манбаи ҳам муҳимдир. Бу ҳолатга минтақа бюджети ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Таҳлилларга кўра, инновацион харажатларнинг асосий молиялаштириш манбалари ўз маблағлари ҳисобланади (2.9-расм).

2.7-расм.Вилоятда технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга қилинган харажатларда манбаларнинг улуши, %да78F78F⁸³

Ҳудудда инновацион молиялаштириш паст бўлиб, асосий эътибор асбоб-ускуналарни миқдорини оширишга қаратилмоқда. Шу сабабли, технологик инновацияларнинг асосий қисми асбоб-ускуналарни сотиб олишга йўналтирилганлиги ажабланарли эмас. ЯҲМга нисбатан технологик харажатларнинг паст ҳиссани ташкил этиши, асосий воситала эскиришининг юқори фоизи, малакали ишчилар етишмаслиги саноатнинг инновацион фаолиятини амалга ошириш йўлида +тўсиқлар вужудга келишига сабаб бўлмоқда. Агар минтақа саноатини инновацион ривожлантиришга тўсқинлик қилувчи бир сабаб молиявий сабаб бўлса, иккинчи сабаб ишлаб чиқариш сабабидир. Бу сабаб молиявий сабабдан келиб чиққан ҳолда саноат корхоналаридаги асосий воситаларнинг юқори даражада эскиришидир. Асосий воситаларнинг янгиланиш имкониятининг пастлиги улар қийматининг юқори даражасидир. Республикада юқори технологик саноатга йўналтирилган технологик инновацион харажатларнинг пастлиги ҳам салбий ҳолат сифатида баҳоланади (2.13-жадвал).

2.12-жадвал

Республика бўйича саноатга инновацион харажатларининг йўналтирилиши79F79F⁸⁴

№	Кўрсаткичлар	2017	2018	2019	2020	2021
1	Республика бўйича саноатга йўналтирилган инновацион харажатлар ҳиссаси, %	55.7	77.94	61.7	70.5	73.4
2	Республика буйича саноатга йўналтирилган технологик инновация ҳиссаси, %	55.5	78.1	67,7	65,5	73.4
3	Республика бўйича ишлаб чиқариш саноатига йўналтирилган технологик инновация ҳиссаси,	75.6	52.6	66,1	52,6	75,6
4	Республика бўйича технологик харажатни юқори технологияга йўналтирилган ҳиссаси, %	0,54	0.25	0,96	0,20	0,31

Бу ўз-ўзидан минтақада ҳам шунга ўхшаш ҳолатдан далолат беради. Минтақада қўшимча молиявий маблағларни жалб этиш имконияти фақатгина яхши молиявий имконияти мавжуд бўлган корхоналарда юзага келади. Молиявий қийинчиликда бўлган саноат корхоналарида инновацион ишланмалар устида ишланмайди. Натижада бу ҳолат корхонада амалга оширилувчи барча бизнес жараёнларида рўй беради. Тайёр ускуналарни хориждан сотиб олиш жараёни ҳам мамлакатимизда янги ишланмаларни ишлаб чиқаришга зарар кўрсатмоқда. Бу эса минтақанинг илмий-техник салоҳияти, яъни технологик янгиланишлар технология ва ускуналар импорти ёрдамида амалга ошмоқда. АҚШ, Хитой, Япония ва Германия, Корея Республикаси сингари давлатлар ИТТКИига ЯИМга нисбатан 2-3,4% фоиз¹²⁶ атрофида маблағлар ажратади. Ўзбекистонда бу кўрсаткич 0,14 фоиз¹²⁷, хусусан, Наманган минтақасида ҳам 0,14 фоизни ташкил этади (2.14-жадвал).

2.13-жадвал

Илмий тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмаларига харажатларнинг ЯИМ (ЯҲМ)га нисбатан ҳиссаси (%да)80F80F⁸⁵

Ҳудуд/йиллар	2016 й.	2017 й.	2018 й.	2019 й.	2020 й.	2021 й.
Ўзбекистон Республикаси	0,16	0,17	0,15	0,12	0,11	0,14
Қорақалпоғистон Республикаси	0,12	0,13	0,10	0,09	0,05	0,08
Андижон	0,03	0,03	0,02	0,02	0,01	0,01
Сурхондарё	0,02	0,02	0,02	0,02	0,00	0,00
Фарғона	0,25	0,21	0,17	0,13	0,02	0,05
Жиззах	0,02	0,03	0,02	0,01	0,01	0,00
Қашқадарё	0,01	0,02	0,02	0,01	0,01	0,01
Бухоро	0,07	0,07	0,08	0,06	0,04	0,08
Навоий	0,22	0,25	0,19	0,17	0,17	0,16
Хоразм	0,02	0,03	0,02	0,02	0,02	0,02
Самарқанд	0,05	0,05	0,05	0,03	0,04	0,02
Тошкент	0,02	0,04	0,02	0,02	0,04	0,00
Сирдарё	0,02	0,02	0,01	0,01	0,01	0,01
Наманган	0,03	0,04	0,02	0,03	0,02	0,03
Тошкент ш.	0,78	0,76	0,60	0,53	0,47	0,60

Демак, минтақа саноатининг инновацион ривожланиш жараёнида мавжуд саноат ва технологик салоҳиятни сақлаб қолиш ҳамда ривожлантириш мақсадига эришишда минтақа иқтисодиётини фақатгина ёқилғи энергетика тармоғи ҳисобига эмас, балки саноатнинг етакчи тармоқлари (машинасозлик, автомобилсозлик, енгил саноат) ҳисобига ҳам таъминлаш лозим. Агар бир тонна хом нефть 20-25 АҚШ доллари миқдорида фойда келтирса, юқори технологик саноат тармоғининг бир килограмм илмталаб маҳсулоти 5 минг долларгача фойда келтириши мумкин81F81F⁸⁶.

Биринчидан, саноат соҳасида амалга оширилиётган ишлар ҳажми республикада юқори эмас (27,8 %).
Иккинчидан, республикада ИТТКИига жалб этилган ходимларнинг жуда кам ҳиссаси саноат тармоғи бўйича фаолиятни амалга оширмоқда (5,2%).
Учинчидан, инновацион фаол корхоналар таркибида саноат корхоналари катта ҳиссани ташкил этиши ижобий ҳолат, аммо инновацион маҳсулотларнинг ЯИМдаги ҳиссаси 6,8 фоизни ташкил этиши, ўз-ўзидан инновацион саноат маҳсулотлари ҳам ЯИМда жуда кам ҳиссага эгалигини кўрсатади.
Тўртинчидан, инновацион харажатларнинг асосий қисми саноатга (78%) йўналтирилгани, ҳамда технологик инновацион харажатлар таркибида саноат соҳасида машина ва асбоб-ускуналарни яхшилашга йўналтирилган харажатлар катта қисмни (46,7 %) ташкил этиши ижобий ҳолат.
Бешинчидан, вилоятда фойданинг деярли катта қисми(90 %)ни саноат тармоғи таъминлайди, аммо ЯҲМлар таркибида инновацион маҳсулотлар ҳиссаси жуда кам фоиз(6,8%)ни ташкил этади. Патентлар таркибида саноат намуналари мавжуд эмас, инновацион фаол корхоналар ҳам кам ҳиссани (1044 та) ташкил қилади.
Олтинчидан, минтақа саноатини инновацион ривожлантириш жараёнидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бири саноат ишлаб чиқаришини қўллаб-қувватлаш ҳамда бу стратегияга эришишда молиявий таъминотни ривожлантириш заруратидир.


Иккинчи боб бўйича умумий хулоса
1. Наманган вилояти юқори ижтимоий-иқтисодий салоҳиятга эга республика минтақаларидан биридир. Наманган вилоятида сўнгги йилларда замонавий технологиялар билан жиҳозланган кўплаб янги имкониятлар яратилганлиги, ишлаб чиқариш омилларидан бошлаб тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришгача барча даврларга тегишли омилларнинг ҳудудда мавжудлиги мазкур минтақанинг бошқа минтақалардан устунлигини белгилайди.
2. Наманган вилояти саноат ишлаб чиқариши, асосан, учинчи ва тўртинчи технологик укладга тегишли бўлиб, бешинчи ва олтинчи технологик укладга тегишли ишлаб чиқариш жараёнига ўтиш жуда секин кечмоқда. Бу эса минтақа саноат мажмуасини янада ривожлантиришда жиддий муаммолар келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли, саноат ишлаб чиқаришнинг инновацион ривожланишига алоҳида урғу бериш лозимлигини кўрсатади.
3. Таҳлиллардан қуйидаги асосий хулосани чиқариш мумкин:
-инновацияларга йўналтирилган харажатларнинг деярли ҳаммаси технологик инновация;
-технологик инновацияларга қилинган харажатларнинг давлат томонидан молиялаштирилиши жуда кам ҳиссани ташкил этади (республика бўйича бу кўрсаткич 19,1 %га тенг).
-инновацияларга йўналтирилган харажатларнинг янги ишлаб чиқариш жараёнларига йўналтирилиши муҳим ҳисобланади, аммо вилоятда бу йўналишга сарфлаганлар харажатлар жуда кам ҳиссани ташкил қилади (0,8%);-инновацияларга харажатлар ЯҲМга нисбатан бор-йўғи 3 фоизни ташкил қилади (республикада бу кўрсаткич эса 1 %ни ташкил этади);
-вилоятда жорий этилган инновацияларнинг ҳаммаси корхоналарнинг ўз кучи ҳисобига таъминланган;
-технологик харажатларнинг асосий қисми машина ва асбоб- ускуналарнинг сотиб олинишига йўналтирилган (75,9 %).
4. Минтақада инновацион фаолият етарли даражада молиялаштирил- маслиги. Саноат корхоналари инновацион фаолиятини молиялаштиришнинг асосий манбаи унинг ўз маблағи бўлиши лозим. Бу эса жуда кичик кўрсаткични ташкил этмоқда.
5. Инновацион фаолиятни амалга оширувчи корхоналар кам миқдорни ташкил этиши. Умумий корхоналар таркибида инновация билан шуғулланувчи корхоналар ҳиссаси ўртача 1 фоизни ташкил этмоқда.
6. Инновацион фаолиятни амалга оширишга йирик корхонларнинг мослашувчанлиги юқори даражада. Улардаги молиявий ресурслар ҳамда малакали мутухассислар, ходимлар имконияти юқорилиги бунга асосий сабаб ҳисобланади.
7. Инновацион жараён иштирокчиларининг ўзаро интеграциялашуви ва натижанинг паст даражаси. Корхоналар, илмий тадқиқот муассасалари, университетлар ҳамда инвесторлар сингари билимларни яратиш, кенгайтириш ҳамда улардан самарали фойдаланишда уларнинг интеграцияси муҳим аҳамият касб этади.