Uglerod Uglerod (lotincha: lot. Carbo — kumir, lotincha: Carboneum), C

Uglerod
Uglerod (lotincha: lot. Carbo — kumir, lotincha: Carboneum), C — Kimyoviy elementlar davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib rakami 6, atom massasi 12,011. 2 ta barkaror izotopi: 2S (98,892%) va 3S (1,108%) bor. Radioaktiv izotoplaridan |4S(T)/2=5600-yil)ning ahamiyati muhim. Atmosferaning yuqori qatlamida kosmik nurlar neytronlarining azot izotopi I4N ga taʼsiri natijasida 4S hosil buladi. 4S izotop indikatorlar sifatida keng qoʻllanadi.
Uglerod qadimdan maʼlum. Pista kumir rudalardan metallar eritib olishda, olmos qimmatbaho tosh sifatida qoʻllangan. Keyinroq esa grafit tigel va qatlam tayyorlashda ishlatilgan. Uglerod Lavuazye 1772-yilda olmosning kristall holdagi Uglerod ekanligini isbotladi. 1778-yilda shved kimyogari Uglerod Sheyele grafitni selitra bilan qizdirilganda ham koʻmirni selitra bilan qizdirilgandagi singari karbonat angidrid hosil boʻlishini aniqladi. Ingliz olimi Uglerod Tennant 1797-yilda kaltsiy karbonatga fosfor bugʻi taʼsir ettirib sof Uglerod oldi.
Uglerodning tarixi
Uglerod tarixi haqida aniq ma’lumot yo’q. Biroq, bu qadim zamonlardan beri ma’lum bo’lgan va ishlatilgan moddadir. Qadimgi davrlardan beri uglerod ko’mir, olmos va grafitning bir shakli ekanligi ma’lum bo’lgan. Britaniyalik kimyogar Garri Kroto 1960-70 yillarda uglerod atomlari va birikmalari bo’yicha juda batafsil tadqiqotlar, tajribalar va tadqiqotlar o’tkazdi. Bugungi kungacha olib borilgan tajribalar va tadqiqotlar natijasida uglerod inson hayoti uchun muhim element ekanligi aniqlangan.
17-19 asrlarda “ugletvor” atamasi ba’zan rus kimyo va ixtisoslashtirilgan adabiyotida ishlatilgan (Shlatter 1763; Sherer 1807; Severgin 1815); 1824 yilda Solovyov “uglerod” nomini kiritdi. Uglerod birikmalari o’z nomida karbo(n) qismiga qo’shish orqali hosil qilinadi – lat. Carbó (zot carbōnis ) “ko’mir”.
Yer sharida tarqalishi
Uglerod Yer poʻstining massa jihatidan 2,310 2% ini tashkil etadi. U Yer poʻstining yuqori qismi (biosfera)da boʻladi. Tirik moddalarda 18%, yogʻochda 50%, toshkoʻmirda 80%, neftda 85%, antratsitda 96% Uglerod bor. Uglerodga xos minerallar soni 112 ta. Uglerod koinotda ham keng tarqalgan. Quyoshda Uglerod vodorod, geliy va kisloroddan keyin 4 oʻrinni egallaydi.
Uglerod koʻpgina qotishmalar (poʻlat, choʻyan) ning muhim komponenti hisoblanadi. Tarkibida Uglerod koʻp boʻlgan materiallar elektrodlar, tigellar tayyorlashda, qora poroxi .chiqarishda, rudalardan metallar eritib olishda (mas, koks), protivogazlarda yutuvchilar sifatida, kimyo sanoatida va boshqa sohalarda qoʻllanadi. (Uglerodning olinishi va qoʻllanishi haqida yana q. Grafit, Karbonatlar, Karbidlar, Koks, Is gazi, Uglerod (IV)oksid, Olmos, Qurum).
Uglerod Yerdagi hayotning asosini tashkil etuvchi muhim biogen element. Odam organizmida massa jihatidan 20,2% Uglerod mavjud. Uglerod shuningdek, oqsillar (52% atrofida), DNK va RNK molekulalari (37% atrofida), fermentlar, gormonlar, vitaminlar tarkibiga kiradi. Organizmning tuzilishida qatnashuvchi va uning hayot faoliyatini taʼminlovchi turlituman organik birikmalar, asosan, Ugleroddan iborat.
Uglerod yer massasi 5,972⋅10 24 kg ni tashkil qiladi , bu 4360 million gigaton uglerod mavjudligini anglatadi.
Erkin holda uglerod tabiiy ravishda olmos va grafit shaklida uchraydi. Birikma holida karbonatlar ( ohaktosh va dolomit ), yonuvchan minerallar ko’rinishidagi uglerodning asosiy qismi antrasit (94-97% C), jigarrang ko’mir (64-80% C), bitum ko’mirlari (76-95% C), slanets (56- 78% C), neft (82-87% C), yonuvchi tabiiy gazlar ( 99% metan ), torf (53-56% C), shuningdek, asfalt va hokazo atmosfera va gidrosfera bo’ladi karbonat angidrid СО₂ shaklida uchraydi. Uglerod o’simliklar va hayvonlarda ajralmas qismidir(~ 17,5%).
Uglerod inson tanasiga oziq-ovqat bilan kiradi (odatda kuniga 300 g). Inson tanasida umumiy uglerod miqdori taxminan 21% ga etadi (70 kg vazniga 15 kg). Uglerod mushak massasining 2/3 qismi va suyak massasining 1/3 qismini tashkil qiladi. U tanadan havo (karbonat angidrid) va siydik (karbamid) ko’rinishida ajralib chiqadi.