Умумий якуний назорат саволларga-javob. “Parazitologiya” fani, uning biologiya fanlari tizimida tutgan o’rni va boshqa fanlar bilano’zarobog’liqligi

3._“Parazitologiya” fanining rivojlanish tarixi. Fan rivojlanishining asosiy bosqichlari. Parazitlar haqidagi ma'lumotlareramizdananchaavvalpaydobo’lgan.Ebersning mashhur Papirusidaodamlardaparazitlikqiladigangel’mintlar,jumladanaskarida,teniyalarhaqidama’lumotlarbor.Eramizgacha yashab o’tgan yunon vrachi, tibbiyotiljminingasoschilaridanbiriGippokrat (460-375yy) odamlarda askarida, ostritsa, exinokokk uchrashi haqidama’lumotlar qoldirgan. Olim fanga birinchi bo’lib “askaridoz”, “helmints”
atamalarini kiritgan. Lekin u parazit chuvalchanglarni va boshqa chuvalchanglarni,
hatto bo’g’imoyoqlilar lichincalari va ilonlarni hammasini ham bir deb tushungan. U
odamlarda uchraydigan askarida, bolalar gijjasi, yassi chuvalchanglarning ayrim
turlari bilan birga hayvonlar parazitini (exinokokkni) ham aniqlagan. Gippokrat
gelmintlarni invazion kasalliklarning qo'zg'atuvchisi emas, balki o'z-o'zidan vujudga
keladigan biror kasallikning oqibati, deb noto'g'ri tushuncha bergan.
Eramizdan avvalgi 384-322 yillarda yashagan yunon faylasufi Arestotel
qoramol-lardagi exinokokkoz, cho'chqalardagi sistiserkoz,odam askaridasi va
ostritsa to'g'risida ma'lumotlar yozib qoldirgan.
Eramizdan avvalgi 116-27-yillarda yashagan Rim olimi Varron hayvonlarni
botqoqlik, to'qayzorlarda boqqanda og'iz va nafas yo'llari orqali mol organizmiga
ko'zga ko'rinmaydigan parazitlar kirib kasallik qo'zg'atadi deb fikr yuritgan.
Eramizdan avval va eramizning dastlabki yillarida qo'tir kasalligiga qarshi
oltin-gugurt, gelmintozlarga qarshi piyoz, sarimsoq va boshqa surgi dorilari
ishlatilgan. Parazitlar to'g'risidagi ayrim ma'lumotlar bir qancha olimlarning
qo'lyozmalaridan ham topilgan, ammo ular parazitlarni xudo yuborgan ofat deb, bu
kasalliklarni "da-volash" uchun xudoga sig'inish, iltijo qilish kerakligini aytishgan.
Gabustius (1549) gelmintologiya sohasida birinchi qo’llanmaning muallifi
hisoblanadi. Olim qo’llanmada o’z davrida ma’lum bo’lgan gelmintlarga tavsif
bergan va davo xillariga to’xtalib o’tgan, jigar qurtiga to’liq tavsif beradi.
Shvetsariyalik vrach K. Gesner (1516-1565) “Hayvonlar tarixi” asarida sodda
organizmlar, ildizoyoqlilar haqida dastlabki ma’lumotlar keltiradi. Sodda
organizmlarni tuzilishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lmay turib, o’zi topgan
ildizoyoqlini, juda kichik mollyuska deydi.
Sodda hayvonlarni o’rganilishida keksa tabitshunos, gollandiyalik mikroskop
ustasi Anton van Levengukning (Anton van Leeuwenhoek, 1632-1723) xizmatlari
kattadir. Levenguk sistematik ilmiy tayyorgarlikka ega bo’lmasada buyuk aql,
zakovat sohibi bo’lgan va tabiiy fanlarni sevgan.
Levenguk o’zini ishdan bo’sh vaqtlarini kattalashtirib ko’rsatuvchi ko’zgularni
shlifovkasiga bag’ishlaydi. Natijada oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan mayda
jonivorlarni topadi va bu mayda jonivorlarni “animalkula” deb ataydi. Olim jahonda
birinchi bo’lib oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan sodda organizmlarni ko’radi.
O’zini ixtirosi to’g’risida, o’sha paytda London qirollik jamiyatiga qarashli ilmiy
bilimlar markazida xat shaklida e’lon qilib boradi. So’nggi xati 1723 yilda bosib
chiqarilgan, shunda olim 91 yoshda edi. 1720 yilda bosib chiqarilgan xatida olim,
yoshim sakson sakkiz yarimga kirdi, umrimning kuziga o’tdim deb yozgan. Olim o’z
ixtirosi bilan butun biologiya sohasida yangi davrni boshlab berdi.