Умумий якуний назорат саволларga-javob. “Parazitologiya” fani, uning biologiya fanlari tizimida tutgan o’rni va boshqa fanlar bilano’zarobog’liqligi

9._Fakultativ, soxta, vaqtinchalik, statsionar, davriy, doimiy parazitizm. Ba’zi erkin yashovchiorganizmlar turli tasodiflarga ko’ra boshqa organizmlarga tushib qolib, yashab ketish
hodisasiga fakultativ parazitizm deyiladi. Fakultativ parazitizm parazitlarni kelib
chiqishinio’rganishdamuhimdir.Erkin yashovchi organizmlar parazitlikka o’tishida ularning tuzilishi vafiziologiyasida o’ziga xos xususiyatlar hamda ma’lum sharoitlar mavjud bo’lishi
shart. M: xo’jayinlarni hazm shirasi ta’sir qilmaydigan mustahkam teri qoplamiga ega
bo’lishi, anaerob sharoitda yashay olishi kerak.
K.I.Skryabin tajribalarida shaxtyorlarni kaproanaliz qilish natijasida ulardan
erkin yashovchi nematodalar(Rhabditis)ni topgan. Nematodalarning rhabditis
avlodida ana shu xususiyatlar mavjud. Natijada shu xususiyati erkin formalarini
(Rhabditis) odam parazitiga aylanish imkonini beradi. Demak parazitlar fakultativ
yo’l bilan ham paydo bo’ladi.Kamdan-kam hollarda soxta parazitizm ham uchrab turadi. Bunda ayrimorganizmlar evolutsion taraqqiyot davrida moslashmagan ikkinchi organizm tanasiga
tasodifan tushib qoladi. Lekin bu organizm tanasida yashayolmaydi (masalan,
yomg'ir chuvalchangi umurtqali hayvonlarning ichagidan chiqishi mumkin), turli
pashsha, chivinlarning lichinka yoki tuxumlari oziqa orqali odam organizmiga tushib
qolsa, turli kasallik belgilarini keltirib chiqaradi (ich ketishi, ko’ngil aynashi, qayt
qilishvahokozo).Chuchuk suvda yashaydigan zuluklar mayda suv hayvonlari uchun yirtqich,
lekinsutemizuvchilaruchunesaparazithisoblanadi.Parazitlar xo’jayin organizmida yashash muddatlariga qarab vaqtinchalik vastattsionar (doimiy) parazitlarga bo’linadi. Vaqtinchalik parazitizmda – parazitxo’jayin organizmida vaqtinchalik yashaydi, normal oziqlanadi, lekin rivojlanibko’paymaydi. Bunda parazit va xo’jayin o’rtasida garmonik bog’lanishlar bo’lmaydi.
Parazit faqat oziqlanish vaqtida xo’jayinga tashlanadi. Bularga ko’pgina qon
so’ruvchi ektoparazitlarni misol qilib ko’rsatish mumkin(chivinlar, pashshalar,
kanalar, qandalalar, zuluklar va boshqalar). Stattsionar parazitizm ikkiga bo’lib
o’rganiladi. Davriy va doimiy. Davriy parazitizmda – organizmlarning rivojlanish
sikllarida parazitizm gallanadi. Ayrim organizmlar lichinkalik davrida parazit (larval
parazitizm, m: mermitidalar). Ayrimlari esa voyaga yetgan davrida(imaginal)parazitlik qiladi(m:nematodalardan-Strongilidalar).Doimiy parazitizmda parazit tashqi muhitga chiqmaydi. Rivojlanishninghamma bosqichlarini xo’jayin tanasida o’tkazadi (bitlar, junxo’rlar,parxo’rlar,qichima kanalari va boshqalar).

10._Parazitizmni hayvonat olamida tarqalishi.Parazitizm va uni boshqa xodisalardan farqi. Parazitizmhayvonatolamidauchraydigan ba’zi bir holatlardan butunlay ajralib qolgan mustaqil birholatemas.Ubir necha ko’rinishda uchraydi. Parazitizm bilan bog’liq bo’lgan asosiy masalalarsimbioz va sinoykiyadir. Bu hodisalar jarayonida biz ikkita har xil turga mansub

bo’lgan hayvonlarning o’zaro munosabatlarini ko’rib chiqamiz. Yer yuzidagi barcha
tirik organizmlar oziqlanishiga ko’ra ikkita guruhga bo’lib o’rganiladi: 1. Avtotrof
organizmlar.2.Geterotroforganizmlar.Avtotrof organizmlar - anorganik moddalardan organik moddalarnisintezqiladi.Bulargayashilo’simliklarkiradi.Geterotrof organizmlar esa tayyor organikmoddalarhisobigaoziqlanuvchilardir. O’z navbatida bularni o’simlikxo’r, hamaxo’r va hokazolargabo’lish mumkin. Hamaxo’rlar o’z navbatida parazit, yirtqich va saprofitlarga
bo’linadi. Parazitlarni esa odam, hayvon va o’simlik parazitlariga bo’lib o’rganiladi.
Barcha tirik organizmlar bir-biri bilan bevosita va bilvosita munosabatda bo’ladi.
Evolyutsion taraqqiyot jarayonida organizmlarning bunday bog’lanishi u yoki bu
darajada murakkablashib borib, biologik jihatdan turli kategoriyalarga bo’linadi,
ya’ni hayvonlar har xil guruhlarni tashkil etib, birgalikda hayot kechirish jarayonida
betaraf(indifferent),do'stlikvaantogonistikmunosabatlardaashaydi.I. Indefferent – betaraf munosabatlar.Ularbirxilsharoitda,bittamuhitda(hududa) yashaydi, bir-biriga zarar ham foyda hamkeltirmaydi.Bulargakorallpoliplar, ignaterililardan-dengiz yulduzlari va dengiz nilufarlari misol bo'ladi.II. Antogonistik – qarama-qarshi munosabatlar. Bunday munjsabatda birga
yashovchilarni bittasi ikkinchisiga zarar keltiradi. Bularga yirtqichlik hamda
parazitlik misol bo'ladi.