Umumiy doc

5.3-§. QALQOVICHLI SATH O‘LCHAGICHLARI 
Bu asboblar bilan idishdagi suyuqlik sathi o‘lchanadi. Asbobning sezgir 
elementi — qalqovich suyuqlik sirtida qalqib turadi (5.2-rasmda) va suyuqlik sathi 
baland-ligidagi o‘rni unga ta’sir qiladigan kuchlar muvozanatiga bog‘liq bo‘ladi. 
Arximed qonuniga muvofiq, qalqovich og‘irligi 
uning 
suyuqlikka 
botgan 
hajmidagi 
suyuqlik 
og‘irligiga teng bo‘ladi. Undan tashqari, qalqovichni 
o‘rab olgan suyuqlik ustidagi muhit havo bo‘lmay, 
zichligi r
0
ga teng bo‘lgan modda bo‘lsa, unda 
qalqovich hajmidagi bu modda og‘irligi ham 
qalqovichni 
pastga 
bosadi, 
uning 
suyuqlikka 
botishini oshiradi. Bu ikki kuchga qarshi yo‘nalgan, 
qalqovichni yuqoriga ko‘taradigan kuch G‘ ni 
quyidagicha hisoblash mumkin: 
∫
−
+
⋅
⋅
=
x
dx
x
S
g
V
g
x
F
0
0
0
)
(
)
(
)
(
ρ
ρ
ρ
(5.1) 
bu erda, r
0
 — suyuqlik ustidagi muhit zichligi; g — og‘irlik kuchi tezlanishi; V — qalqovichning hajmi; r — 
qalqovich botib turgan suyuqlik zichligi; x — qalqovich botgan qismning balandligi; S — qalqovichning ko‘ndalang 
kesim yuzi. 
Agar qalqovichning ko‘ndalang kesimi S balandligi h bo‘yicha o‘zgarmas 
bo‘lsa, 
 x
 
F 
1 
 ρ
0 
 d
x
 
 h
 
5.2 – расм. Қалқович 
силжишининг 
схемаси 
 ρ
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

166 
x
S
g
g
S
F
⋅
⋅
−
+
⋅
=
)
(
0
0
ρ
ρ
ρ
(5.2) 
Suyuqlik ustidagi muhit gaz yoki havo bo‘lsa. r
0
= 0, u holda 
dx
x
S
g
F
x
)
(
0
∫
⋅
=
ρ
(5.3) 
Qalqovichning ko‘ndalang kesimi o‘zgarmas bo‘lsa 
x
S
g
F
⋅
⋅
⋅
=
ρ
(5.4) 
Qalqovichli sath o‘lchagichlarda doimiy va davriy cho‘kadigan (buykali) 
qalqovichlar ishlatiladi.
Doimiy cho‘kadigan qalqovichni sath o‘lchagichlarda qalqovichni yuqoriga 
ko‘taradigan muvozanatlovchi kuch qalqovich og‘irligiga teng va o‘zgarmas bo‘ladi; 
F=G=Const (5.5) 
Bu 
erda,n 
foydalanib, 
qalqovichning 
suyuqlikka 
botgan 
qismining balandligini topish mumkin 
Const
g
S
G
x
=
⋅
⋅
=
ρ
(5.6) 
Bu holda kuchlar muvozanatini 
ta’minlaydigan 
qalqovich 
suyuqlik 
sathiga muvofiq siljiydi. 5.3 – rasmda 
shu prinsipga asosan ishlaydigan doimiy 
cho‘kadigan 
qalqovichli 
sath 
o‘lchagichning 
oddiy 
sxemasi 
ko‘rsatilgan. Sanoatda qo‘llaniladigan 
ko‘pchilik sath o‘lchagichlar shu sxema 
asosida ishlaydi. Qalqovich 1 roliklar 2 yordamida muvozanatlovchi yuk 3 bilan 
elastik tros (po‘lat sim) orqali bog‘langan. YUk bilan biriktirilgan strelka shkala 4 ga 
muvofiq suyuqlik sathni ko‘rsatib turadi. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlar uchun, 5.3. rasmda trosning taranglik kuchi va 
roliklardagi ishqalanishni hisobga olgan xolda, «qalqovich-tortuvchi (protivoves)» 
tizimning muvozanat holati quyidagi tenglama bilan yoziladi: 
 4 
1,2 
 1
 
1,0 
0,8 
0,6 
0,4 
0,2 
 3 
 2
 
 2
 
5.3 – расм. Қалқовичли суюқлик сатҳини