Umumiy doc

Refraktometrlarda tahlil yorug‘likning bir muhitdan ikkinchi bir muhitga 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

232 
o‘tishida (bu muhitlarning optik xossalari turlicha bo‘lganligi sababli) o‘z 
yo‘nalishini o‘zgartirish xususiyatlaridan foydalaniladi. Agar muhitlardan birining 
optik xossasi o‘zgarmasdan qolsa (etalon muhit), ikkinchisining xossasi esa 
suyuqlikdagi 
komponentlarning 
o‘zgarishi 
bo‘yicha 
bu 
komponentning 
konsentrasiyasini o‘lchash mumkin. 
YOrug‘lik nurining chetga chiqishini (sinish ko‘rsatkichini) aniqlashning bir 
nechta usuli mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari spektrometrik va to‘la ichki qaytarish 
usullaridir. 
Spektrometrik usul yorug‘lik oqimining nazorat qilinayotgan shisha 
prizmalarda eng kam chetga chiqish burchagi bo‘yicha yorug‘likning sinish 
ko‘rsatkichini aniqlashga asoslangan. 
6.26- rasmda avtomatik refraktometrning prinsipial sxemasi ko‘rsatilgan 
bo‘lib, unda tahlil qilinayotgan eritma ikki kyuvet 4 va 6 dan iborat differensial 
kyuvet orqali o‘tkaziladi. Har ikki kyuvet umumiy devorcha 5 ga ega prizmadan 
iborat. Kyuvet 4 orqali tahlil qilinayotgan eritma o‘tkaziladi, kyuvet 6 da esa etalon 
suyuqlik turadi. 
YOrug‘lik manba 1 dan 
linza 
2 
va 
diafragma 
3 
yordamida yorug‘lik polosasi a 
ga 
o‘zgaradi, 
u 
ikkala 
kyuvetdan 
o‘tib, 
qo‘shalok 
fotorezistor 7 ga tushadi. Agar 
4 
va 
6 
kyuvetlardagi 
suyuqliklarning optik xossalari 
bir xil bo‘lsa, chiqayotgan yorug‘lik oqim b ning yo‘nalishi yorug‘lik oqimi a ning 
yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi. Bu holda har ikki fotorezistor bir xilda yoritilgan va 
ularning qarshiliklari teng bo‘ladi. 
Tahlil qilinayotgan suyuqlikning optik xossalari o‘zgarganida yorug‘lik oqimi 
o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradi: etalon kyuvet 6 ga kirishda va undan 
chiqishda. Nurning v yo‘nalishda siljishi natijasida pastki rezistorning yoritilganligi 
6.26 – расм. Автоматик рефрактометрнинг схемаси.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

233 
oshadi, yuqorigi fotorezistorniki esa kamayadi. Fotorezistorlar qarshiligining 
o‘zgarishi ko‘prik sxema yordamida o‘lchanadi. 
YAna bir keng tarqalgan turlaridan biri atomatik refraktometrlar bo‘lib, 
ularning ishlashi to‘la ichki qaytarish hodisasiga asoslangan. 
Refraktometrlar benzin, kerosin, xlorid va nitrat kislotalari, spirtlar va boshqa 
suyuqliklarni tahlil qilishda qo‘llaniladi. Ba’zi refraktometrlar kyuvetining tuzilishi 
ulardan agressiv, zaxarli, polimerlanadigan va yuqori haroratli muhitlarni tahlil 
qilishda foydalanishga imkon beradi. Miqdor jihatdan tahlil qilishning kalorimetrik 
usuli rang qo‘shilgan eritmalarning ulardan o‘tadigan yorug‘lik oqimini bir xilda 
yutmasligiga asoslangan. Miqdoriy nisbatlar Lambert-Ber qonuniga muvofiq 
aniqlanadi.