Umumiy doc

 chiziqli bo‘lmagan uzluksiz bog‘lanishni 
x
∆
 kirish signalini Teylor qatoriga orttirmalari 
bo‘yicha to‘g‘ri chiziqqa keltirish usuli. 
Tug‘ri chiziqqa keltirishdan so‘ng (11.1) tenglamaning o‘lchamsiz ko‘rinishi 
y
y
∆
)
(
0
x
y
0
x
x
x
∆
+
0
x
A
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

361 
quyidagicha bo‘ladi: 
;
...
...
1
1
1
1
0
1
1
1
1
0
x
b
dt
dx
b
dt
d
b
dt
x
d
b
y
a
dt
dy
a
d
y
d
a
dt
y
d
a
m
m
m
x
m
m
m
n
n
tn
n
n
n
+
+
+
+
=
+
+
+
+
−
−
−
−
−
−
(11.5) 
bu erda, 
m
 va 
n
 - ixtiyoriy musbat butun sonlar (odatda t
m
n
b
b
b
a
a
a
n
m
,...,
,
;
,...,
,
);
1
0
1
0
≤
- tizim parametrlariga 
bog‘liq bo‘lgan doimiy koeffisientlar.
11.5- §. ROSTLANUVCHI OB’EKTLARNING O‘TISH 
XARAKTERISTIKALARI 
Rostlanuvchi ob’ektlarga turli manbalardan g‘alayonlanishlar ta’sir qilishi 
mumkin. Bunda rostlovchi organning ta’siri natijasida kirish kattaligida ruy bergan 
o‘zgarishga javoban ob’ekt reaksiyasini bilish muhim. Ob’ektning tarqalish egri 
chiziqlari impulsli va chastotali o‘tish xarakteristikalari mavjud. Rostlanuvchi 
kattaliklarning namunali g‘alayonlovchi ta’siri tufayli vaqt mobaynida o‘zgarishi 
o‘tish xarakteristikasi deyiladi. 
Tarqalish egri chizig‘i quyidagicha topiladi. Ob’ektda turg‘unlashgan holatga 
erishiladi. Rostlovchi organi keskin siljitib, ob’ektning kirishiga birlamchi 
sakrashsimon g‘alayonlanish kiritiladi. Vaqt va g‘alayonlanish kattaligi belgilanib, 
vaqt o‘tishi bilan rostlananuvchi kattalikning ruy bergan o‘zgarishining 
xarakteristikasi kayd qilinadi. Parametr-ning kayd qilinishi yangi muvozanat holati 
o‘rnatilguncha davom etadi. G‘alayonlovchi ta’sirning qiymati, odatda, kirish 
kattaligining maksimal o‘zgarish chegarasiga nisbatan taxminan 10%. Agar 
rostlovchi organ eng kichik qiymatga siljitilsa, ob’ektdagi xalakitlar bilan kiziktirgan 
natija, deyarli o‘zgartirib yuboradi. G‘alayonlanishning qiymati 10% dan ko‘p 
bo‘lsa, rostlovchi ob’ekt chiziqli bo‘lmaganligi tufayli xatolar paydo bo‘lishi 
mumkin. Tegishli shartlarga rioya qilinsa, tarqalish egri chizig‘i ob’ektning asosiy 
dinamik xususiyatlarini aks ettiradi. Agar uzoq davom etadigan sakrashsimon 
g‘alayonlanish texnologik reglamentdan jiddiy chetga chiqishlarga olib kelsa, 
ob’ektning impulsli o‘tish xarakteristikasini (yoki vazn funksiyasini) eksperimental 
ravishda topish qulaydir. Impulsli o‘tish xarakteristikasini (yoki vazn funksiyasi) 
kirish g‘alayonlanishning to‘g‘ri to‘rtburchak impulsi ta’sirida rostlanuvchi 
kattaligining vaqtidagi o‘zgarish nisbatidan iborat.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

362 
11.6-rasm. Ob’ektning impulsli o‘tish xarakteristikasi orqali uning tarqalish egri chizig‘ini qurish
Rostlanuvchi kattalikning maksimal chetga chiqishi kirish impulsining 
kattaligiga va davomiga bog‘liq. Impulsli o‘tish xarakteristikasini eksperimental 
ravishda aniqlash usuli tarqalish egri chiziqlarini usuliga o‘xshash. Bu usullarning 
farqi shundaki, ob’ektga vaqt mobaynida bir oz tafovut bilan yunalishlari qarama-
qarshi va qiymatlari teng ikkita g‘alayonlanish birin-ketin kiritiladi. SHunday qilib, 
eksperimental ravishda aniqlangan impulsli xarakteristika bo‘yicha bir oz tartibni 
o‘zgarish yo‘li bilan ob’ektning tarqalish egri chizig‘ini topish mumkin. 
11.6 - rasmda rostlanuvchi ob’ektning impulsli o‘tish xarakteristikasi orqali 
uning tarqalish egri chizig‘ining tasvirlangan. 
)
(t
x
изл
чик
impulsli xarakteristika vaqtning 
0
t
paytidan yordamchi 
)
(t
x
ёрд
egri chiziq boshlanadi, bu chiziq vaqtning 
1
t
dan 
2
t
gacha davrida 
0
t
dan 
1
t
gacha davridagi izlanayotgan egri chiziq tarmog‘iga mos 
keladi 
)
(t
x
изл
чик
izlanayotgan tarqalish egri chizig‘ining 
2
t
paytidagi paytidagi 
ordinatasining 
)
(t
x
изл
чик
va 
)
(t
x
ёрд
egri chiziqlarining 
2
t
paytidagi ordinatalari 
чик
x
∞
чик
x
3
чик
x
( )
t
x
изл
чик
2
чик
x
( )
t
x
ёрд
( )
t
x
изл
чик
t
∆
t
∆
t
∆
t
∆
t
∆
t
∆
0
t
1
t
2
t
3
t
4
t
5
t
t
1
чик
x
2
чик
x
1
чик
x
3
чик
x
0
t
∆
0
t
1
t
t
x
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

363 
yig‘indisidan aniqlanadi. 
)
(t
x
изл
чик
ning topilgan ordinatasi 
)
(t
x
ёрд
egri chiziqni 
3
2
t
t
−
vaqt oralig‘idagi qiymatini tuzishga yordam beradi. Izlanayotgan egri chiziqning 
3
t
paytiga muvofiq nuqtasini topish uchun 
)
(t
x
изл
чик
va 
)
(t
x
ёрд
egri chiziqlarning 
3
t
paytdagi ordinatalari qo‘shiladi. Keyin 
)
(t
x
ион
чиз
ning topilgan yangi tarmog‘i bo‘yicha 
)
(t
x
ёрд
egri chiziq vaqtning 
3
t
dan 
4
t
gacha davrida davom ettiradi va hokazo. Bayon 
qilingan usulga asoslangan holda izlanayotgan tarqalish egri chizig‘i aniqlanadi.
CHiziqli tizimlar uchun superpozisiya prinsipi o‘rinlidir. Bu prinsipning 
mohiyati kirish signallari yig‘indisiga chiziqli tizimning bo‘lgan reaksiyasi uning har 
bir kirishi ta’siriga bo‘lgan alohida reaksiyalari yig‘indisiga tengligida. 
SHunday qilib, ob’ekt xususiyatlari pog‘onali funksiya shaklidagi ta’sirlardan 
foydalanishga yo‘l ko‘ymasa, to‘rtburchakli impuls tipidagi aperiodik sinash ta’sirini 
tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu ta’sir yuqorida aytilganidek +A va -A 
amplitudali pog‘onali ikkita ta’sir yig‘indisidan iborat. Bunda olingan eksperimental 
egri chiziq esa, superpozisiya prinsipiga asoslangan holda, keltirilgan pog‘onali 
ta’sirlarga javoban ob’ektning reaksiyalari yig‘indisi kabi quriladi. Lekin bunday 
ta’sir ko‘rsatilganda, ob’ektning (masalan, nostansionar texnologik jarayon 
o‘tayotgan apparat) kirishida ba’zan buzilgan tarqalish egri chizig‘i olinadi, bu hol 
superpozisiya prinsipiga amal qilinmaganligidan darak beradi. 
Keltirilgan ishda entobakterin ishlab chiqarishda mikro biologik sintezning 
davriy jarayoni ketayotgan fermenterning o‘tish funksiyasini tuzish misoli 
ko‘rsatilgan. Fermenterni sovitayotgan suv sarfi bo‘yicha ta’sirining asimmetrik 
temperaturasining o‘zgarish kanalidan issiklik chiqarayotgan tarmog‘i tadqiq qilinadi. 
Sinash ta’siri sifatida 
1
A
+
va 
−
∆
∆
+
−
−
A
A
A
A
(
1
kirish koordinatasining eng kichik
qiymati) amplitudali to‘g‘ri to‘rtburchak impuls turidagi aperiodik g‘alayonlanish 
ishlatiladi (11.7rasm). Impulsning davomiyligi o‘tish funksiyasi o‘zgarishga 
ulguradigan vaqt oraliqlarining eng kichik qiymatidan oshib ketmasligi kerak. YAna 
bir mezon shundan iboratki, sinash impulsining davomiyligi ob’ekt vaqt doimiysining 
to‘rtdan bir qismidan oshmasligi kerak. Olingan eksperimental xarakteristikalarni 
qo‘shimcha qayta ishlab chiqib, o‘tish xarakteristikalariga o‘zgartirish kiritish kerak. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

364 
11.7-rasm. Ob’ektning o‘tish funksiyasini qurish.
 
Ob’ektning y(t) chiqish koordinatasi stabillashtiriladi. Vaqtning ma’lum 
davrida 
0
)
(
y
const
t
y
=
=
ekanligiga ishonch hosil qilib, asimmetrik g‘alayonlovchi 
ta’sir kiritiladi. SHunday qilib, eksperimental ravishda aniqlangan 
)
(t
r
vaqtli 
bog‘lanish 
orqali 
apparatdagi 
suyuqliklar 
temperaturasining 
o‘zgarishini 
xarakterlovchi 
)
(t
y
o‘tish funksiya shaklini tiklash kerak. Buning uchun asos bo‘lib 
tajriba o‘tkazishga tanlangan vaqt davrida issiqlikni chiqarish tezligining doimiy 
ekanligi xizmat qiladi. Vaqtning (0 ... T) oralig‘ida 
)
(
)
(
t
z
t
y
=
va 
)
(t
z
egri chiziqdan 
sovitish to‘xtatilgandagi temperaturasining o‘sishini ifodalovchi 
)
(t
∂
funksiya olib 
tashlanadi. U holda vaqtning istalgan 
nT
davridagi funksiyani aniqlash uchun 
T
n
t
T
k
n
⋅
≤
≤
=
)
...,
,
2
,
1
(
dagi 
)
(
)
(
)
(
T
t
t
z
t
y
−
∂
+
=
bog‘lanishi boshlang‘ich 
0
)
(
=
−
∂
T
t
funksiya bilan birga qo‘llash lozim (bunda 
1
=
n
, ya’ni 
T
t
≤
≤
0
). 
Mikrorganizmlar fiziologik rivojlanishi dinamikasining xususiyatlari sinov 
ta’sirini kiritish usuli va uning turini tanlashga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, shuningdek, 
tajriba o‘tkazayotganda jarayonga fazali xosligini nazarda to‘tish zaruriyatini ham 
izohlaydi. Sinov ta’sirining asimmetrik shaklini qo‘llash har bir tajribani vaqt va 
temperaturaning qisqa diapazonida olib borishga imkon beradi, shuningdek, yuqorida 
bayon qilingan eksperimental egri chiziqlarni o‘tish funksiyasiga aylantirish usuliga 
asos bo‘ladi.