Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

 
Sinash uchun savollar: 
1. 
Geologik razvetkada g ning ahamiyati. 
2. 
Erkin tushish tezlanishining yoʻnalishini oʻzgarish sabablari. 
3. 
Yer vaznini oʻlchash uchun g ning ahamiyati. 
4. 
Video Com (337 47) ishlash prinsipini tushuntiring. 
 
 
 

---

29 
4-laboratoriya ishi 
BURCHAK OSTIDA YUQORIGA OTILGAN JISMNING HARAKATINI 
OʻRGANISH. 
(Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 2, 3, 4, 5, 29, 34, 55, 57.) 
 
Tajriba maqsadi: Qiya harakat va erkin tushishni solishtirish. Parabolaik shaklli 
traektoriyaning tezlikka va otilish burchagiga bogʻliqligini qayd qilish. Uchish 
uzoqligini otish burchagining funksiyasi sifatida aniqlash. Koʻtarilish balandligini 
otish burchagining funksiyasi sifatida aniqlash. 
Qisqacha nazariya: Biror jism gorizont bilan α burchak tashkil qiluvchi va son 
qiymati 
𝑣
0
ga teng boʻlgan boshlangʻich tezlik bilan otilgan, deb faraz qilaylik. 
Shu jism harakat trayektoriyasining koʻrinishini, uning harakat vaqtini, koʻtarilish 
balandligini va uchish uzoqligini aniqlaylik.
Jismning harakatini Yerga nisbatan qarab, Yerni sanoq boshi sistemasi qilib olamiz 
va unga toʻgʻri burchakli koordinatalar sistemasini joylashtiramiz. Havoning 
qarshiligini e′tiborga olinmasa, jism tezligining tashkil etuvchilari uchun quyidagi 
ifodalarni yoza olamiz: 
𝑉
𝑥
= 𝑣
0
𝑐𝑜𝑠 𝛼
𝑉
𝑦
= 𝑣
0
𝑠𝑖𝑛 𝛼 − 𝑔𝑡 
Oxirgi formuladan jism tezligining vertikal tashkil etuvchisi avval yuqoriga tik 
yoʻnalgan boʻladi va vaqt oʻtishi bilan kamayib boradi, soʻng esa o ′z yoʻnalishini 
pastga tomon tik oʻzgartiradi. Jismning koordinatalari vaqt oʻtishi bilan oʻzgaradi. 
Shuning uchun ularni vaqtning funksiyalari sifatida quyidagi koʻrinishda yoziladi: 
𝑋 = 𝑣
0
𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑡
𝑌 = 𝑣
0
𝑠𝑖𝑛𝛼 𝑡 −
𝑔𝑡
2
2
Jismning harakati gorizontal yoʻnalishda 𝑣
𝑥
tezlikli tekis harakat bilan 
𝑣
𝑦
boshlangʻich tezlikda yuqoriga vertikal yoʻnalgan tekis sekinlanuvchan harakat 
yigʻindisidan iborat boʻlgan murakkab harakatdir. 

---

30 
Tajribada m massali poʻlat sharcha gorizontga α burchak ostida v
0
boshlangich 
burchak ostida otilgan. Poʻlat sharchaning gravitatasiya maydonidagi harakatining 
tekislikdagi proyeksiyasi (7-rasm) quyidagi tenglama bilan tavsiflanadi: 
𝑚 
𝑑
2
𝒓
𝑑𝑡
2
= 𝑚 ( 
0
−𝑔 
) (1.20) 
𝒓 = ( 
𝑥
𝑦 ) : radius vektor
m: poʻlat sharcha massasi
𝑭 = 𝑚 ( 
0
−𝑔 
) : poʻlat sharchaga ta′sir qiluvchi kuch 
Quyidagi boshlangich shartlar asosidagi 
𝒓 (0) = ( 
0
0
) va 𝒗(0) = ( 
𝑣
0 
𝑐𝑜𝑠𝛼
𝑣
0
𝑠𝑖𝑛𝛼 ) 
(1.20) tenglama yechimi poʻlat shar koordinatalarining t vaqt funksiyasi kabi 
ifodalanadi:
𝑥(𝑡) = 𝑣
0
𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑡 
𝑦(𝑡) = 𝑣
0
𝑠𝑖𝑛𝛼 𝑡 −
1
2 
𝑔𝑡
2
(1.21) 
Bularni s uchish masofasi va h maksimal koʻtarilish balandligining h ogʻish 
burchagi 
𝛼 va 𝑣
0
boshlangʻich tezlikka bogʻliq tenglamalar kabi ifodalash mimkin: 
𝑠 =
𝑉
0
2
𝑔
𝑠𝑖𝑛2𝛼 (1.22) 
ℎ =
𝑉
0
2
2𝑔
𝑠𝑖𝑛2 𝛼 (1.23) 
Bu tajribada uchish uzoqligi s va h maksimal koʻtarilish balandligi 
𝛼 ogʻish 
burchagining funksiyasi sifatida 
𝑣
0
boshlangʻich tezlikning uchta turli qiymati 
uchun aniqlangan.