Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

TEMPERATURAGA BOGʻLIQLIGINI OʻRGANISH 
(Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 4, 7, 9, 12, 37, 39, 43, 57.) 
 
Tajriba 
maqsadi: 
Latun, 
poʻlat 
va 
shishani 
chiziqli 
kengayish 
koeffitsiyentlarining temperaturaga bogʻliqligini oʻlchash 
Qisqacha nazariya: Qattiq jismlar ma′lum shaklga va hajmga ega boʻlishlari bilan 
xarakterlanadi. Qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatidan batam om farq 
qiluvchi kristall va amorf jism lar koʻrinishida uchraydi. Lekin hozirgi zamon 
fizikasida qattiq jism deganda kristall jismlar nazarda tutiladi, amorf jismlar oʻta 
qovushoq suyuqlik sifatida qaraladi. Kristall jismlarda atom yoki molekulalar bir-
biriga nisbatan ma′lum bir tartibli vaziyat egallab joylashadi. Buning oqibatida 
kristallning tashqi koʻrinishi ma′lum geometrik shaklga ega boʻladi. Agar kristall 
tarkib topgan zarralarni bir-biriga toʻgʻri chiziq bilan tutashtirsak, fazoviy yoki 
kristall panjara deb ataladigan panjara hosil boʻladi. Kristallning ayrim zarralari 
panjarani hosil qilgan chiziqlarning kesishgan nuqtalarida — panjara tugunlarida 
joylashgan boladi. Bu zarralar musbat va manfiy ionlar, neytral atom va 
molekulalar bolishi mumkin. 
Qizdirilgan jism oʻlchamlarining kattalashuvi, sovutilganining esa, kichiklashuvi 
kundalik hayotdan ma′lum. Haroratning koʻtarilishi natijasida jism chiziqli 
oʻlchamlarining va hajmining ortishiga issiqlikdan kengayishi deyiladi. 
Harorat ortishi bilan atomlarning toʻla energiyasi ortadi, demak issiqlik tebranma 
harakat amplitudasi ortadi. Natijada qattiq jism zarralarining muvozanat holatlari 
orasidagi oʻrtacha masofa kattalashadi, ya′ni issiqlikdan kengayish roʻy beradi. 
Chiziqli kengayish. Bizga 
𝑇
0
haroratli va 
𝑙
0
uzunlikli qattiq jism berilgan boʻlsin. 
Uni bir oʻlchamli, ya′ni koʻndalang kesim yuzasi uzunligiga nisbatan e′tiborga 
olmaydigan darajada kichik deb olamiz. Jismni T haroratgacha, ya′ni ∆𝑇 = 𝑇 − 𝑇
0

---

69 
haroratga isitaylik. Natijada uning uzunligi l gacha, yani 
∆𝑙 = 𝑙 − 𝑙
0
ga ortadi. 
Qizigan jismning uzunligi harorat oʻzgarishiga chiziqli bogʻliq. 
𝑙 = 𝑙
0
(1 + 𝛼∆𝑇) (2.1) 
bu yerda 
𝛼-ga chiziqli kengayishning harorat koeffitsienti deyiladi. Agar 𝛼 ni 
aniqlasak 
𝛼 =
∆𝑙 
∆𝑇 𝑙
0
(2.2) 
birligi
[𝛼] =
[∆𝑙] 
[∆𝑇] 𝑙
0
=
1
𝐾
𝑚
𝑚
= 1 𝐾
−1
𝛼 jismni nisbiy chiziqli kengayishi 𝛥𝑙/𝑙
0
ning harorat oʻzgarishi ∆𝑇 ga nisbati 
bilan aniqlanadi. Boshqacha aytganda jismning harorati 1 K ga oʻzgarganda, uning 
uzunligi dastlabki uzunligining qancha qismiga oʻzgarganini koʻrsatadi. 
Har qanday asbob-uskuna, mashinalarni yasashda ular tayyorlanadigan 
materiallarning issiqlikdan kengayishi hisobga olinadi. Misol uchun elektr 
qurilmalarida turli xil metallar, yoki metall va shishalarning kavsharlanishiga 
zarurat boʻlsa unda chiziqli kengayish harorat koeffitsientlari bir-biriga yaqin 
boʻlganlarinigina tanlash zarur. Aks holda qizish yoki sovush natijasida mexanik 
kuchlanish vujudga kelib asbobni ishdan chiqarishi mumkin.
Koʻplab mashina va mexanizmlarning issiqlikdan kengayishi maqsadga muvofiq 
boʻlmagan qismlari invordan yasaladi. Koʻrsatishi haroratga bogʻliq boʻlmasligi 
uchun invordan soat mayatniklari, geodeziya uzunlik oʻlchov asboblari yasaladi. 
Quvur yoʻllarini qurishda ma′lum masofada bukri qismlar qilinadi. Bu qismlar 
quvurlarni isishda yoki sovushda uzunligi oʻzgarishi natijasida buzilishdan 
saqlaydi.
Elektr uzatish simlarining osiltirib qoʻyilishida ham oʻtkazgich materialining 
issiqlikdan kengayishi hisobga olinadi. Elektr yordamida yuruvchi transport 
vositalarining oʻtkazgichlari yuklar yordamida tortib qoʻyiladi va hokazolar. 

---

70 
 
 
 
23-rasm.
Quvurlarning
chiziqli kengayishini temperatura funksiyasi 
sifatida oʻlchash boʻyicha tajriba qurilmasini kengaytiruvchi apparat bilan 
birgalikdagi sxematik koʻrinishi.